احیای گلیم "گنخک" و چرخش دوباره دوک‌های دستی خانگی

گلیم‌، صنعت دستی خاص "گنخک شیخی" در شهرستان دشتی بوشهر که شمار بافندگان چیره‌ دست آن تا ۲ سال پیش به انگشتان یک دست می‌رسید و چیزی نمانده بود که به دست بی‌مهر فراموشی سپرده شود اما، این ریز بافت خود رنگ اکنون در قدم نخست ۶۰ بانوی این روستا را جذب خود کرده‌ است.

دربرگیری صنایع دستی به وسعت پهنه ایران زمین است و به جرات می‌توان گفت همه شهرها و روستاهای کشور در این عرصه حرفی برای گفتن دارند، این واقعیت صحنه بزرگی را برای اشتغال‌آفرینی خرد برای طیف وسیعی از جمعیت و بویژه توسعه پایدار روستایی فراهم کرده‌ است و وزیر میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری سال گذشته حمایت از این کسب و کارها را هم معنی با "برقراری عدالت اجتماعی" دانست.

احیای صنایع دستی که به فراموشی نزدیک می‌شد به عنوان زمینه‌ای بالقوه برای رونق کسب و کارهای کوچک مقیاس برخاسته از بوم و اقلیم و فرهنگ، در سال‌های اخیر به طور ویژه مورد توجه دولت قرار گرفت.

طوریکه احیا و باز طراحی ۹۹ رشته صنایع دستی درچهار سال گذشته و بیش از ۵۵ رشته در یکسال اخیر نمودی از این  توجه کارا به هنرصنعت‌های بومی کشور است؛  هنرهای که اکنون پای بسیاری از آنها به بازار گشوده شده‌ و دست بسیاری از بانوان را به اشتغال بند کرده‌ است.

از این میان احیای کلاه حصیری، چوقه (چوکه) و گلیم دست بافت در سه سال اخیر نیز حاصل تلاش و همیاری معاونت صنایع دستی استان بوشهر با هنرمندان روستایی است که اندک اندک شمارشان تقلیل می‌یافت، اما حالا رونق به این هنر صنعت‌ها بازگشته است.

گلیم دست‌ بافت گنخک شیخی یکی از آنهایی است که امیدهای بسیاری را به یک توانمندسازی و اشتغال‌آفرینی گسترده در این روستا از توابع بخش کاکی شهرستان دشتی ایجاد کرده‌ است.

آری، سخن از گلیم‌ بافی روستای گنخک شیخی است که از سال ۹۸ در مسیر احیا و باز زنده سازی قرار گرفته است و امروز می‌توان گفت از گزند فراموشی و منسوخ شدن در امان مانده‌ است.

گلیم‌های دست‌ بافت این روستا از دیرباز فرش کننده بیشتر خانه‌های روستایی بود و زنان در طول زندگی خود چند تخته از آن را برای استفاده امروز خود و فردای فرزندانشان می‌بافتند، اما از زمانی که جای خود را به فرش‌ها و گلیم‌های ماشینی دادند و بافندگان آن پای به پیری گذاشتند یا رخت از دنیا بر بستند، این هنر صنعت بومی نیز به عنصری در تاریخ اجتماعی بدل شد.

اما امروز و در فرآینده احیا و باز زنده‌سازی، اگر این گلیم پای ثابت خانه‌ها نیست، می‌تواند در وجهه عنصری دکوراتیو پای خود را حتی به آپارتمان‌های مدرن شهرها بگشاید.

صنایع دستی کهن برای ماندگار ماندن و تداوم کاربرد در دنیای امروز لازم است با نیاز روز متناسب شوند و کاربردی به فراخور سبک زندگی مردمان کنونی بیابد که این مسیر را گلیم گنخک با استاندارد شدن مساحتش متنتاسب ‌با سازه‌های امروز خانه‌ها و آپارتمان‌ها پیموده است.

گلیم گنخک، امید برای بازگشت به صحنه

معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر درباره گلیم گنخک گفت: روستای گنخک شیخا دست‌ بافته‌ای ناب با طرح ذهنی و مینی مال را از دیرباز در گنجینه هنری خود داشته است که به سبب استفاده از رنگ و طرح‌های ساده مانند کرم و شکلاتی، کرم و مشکی و کرم و قهوه‌ای قابلیت مناسبی برای جای گرفتن در چینش امروزی آپارتمان‎‌ها دارد و در اندازه کوچکتر نیز به عنوان سجاده کاربرد دارد.

در تار و پودهای این نوع گلیم از هیچگونه رنگرزی استفاده نمی‌شود و ماندگاری رنگ‌های ساده آن به نقطه قوتی در دیدگان علاقمندان به چینش‌های بکر و ساده امروزی بدل شده است تا امید بازگشت به صحنه برای این هنر صنعت دشتی وجود داشته باشد.

آموزش؛ نقطه آغاز نجات از خطر فراموشی

لیلا رحیمی معتقد است: آموزش زمینه هر هنری است که به آن اساسی مستحکم می‌بخشد و برای ارائه محصولات مناسب با نیاز روز و رسیدن به جایگاه مناسب امروز آموزش تولید محور ضروری است.

از این رو آموزش با تاکید بر توانمندسازی زنان روستایی و محوریت تولید و اشتغال در اولویت معاونت صنایع دستی بوشهر قرار گرفت و مسیر باز زنده سازی گلیم گنخک شیخا نیز از این قاعده مستثنی نبود.

در راستای رسالت معاونت صنایع دستی استان بوشهر، این‌بار نوبت به گلیم گنخک شیخا رسید تا پس از مستندنگاری و اخذ نشان ملی در سال ۹۸، فرآیند احیای این دست‌ بافته دشتی با آغاز کارگاه‌های آموزشی از بهمن ۹۹ با مهارت آموزی ۱۵ نفر آغاز شود.

اکنون نیز ۴۵ نفر منتظر برگزاری دومین دوره هستند تا شمار بانوانی که به مدد سرانگشتان خود گلیم اجدادی خود را احیا و با  توسعه اقتصاد و رونق اشتغال پیوند می‌زنند،  به ۶۰ برسد.

به گفته دهیار گنخک شیخی، پیشتر بافت این دست بافته سینه به سینه از مادران به دختران منتقل و به روشی سنتی بافته می‌شده‌ است و پیش از آغاز دوره‌های آموزشی در سال ۹۸ تنها ۵ یا ۶ نفر از زنان سالمند روستا باقی مانده بودند که در بافت این گلیم مهارت داشتند.

حمزه قادری با بیان اینکه تولید صنایع دستی در کنار دامداری و کشاورزی از مشاغل دیرینه این روستا است، به خبرنگار ایرنا گفت: تلاش کردیم اندک بانوانی که در بافت این گلیم  چیره ‌دست دیده شوند و دانسته‌ها و مهارت خود را به نسلی جوانتر منتقل کنند، بنابراین در ابتدا پنج بانو زیر نظر این استادکاران تجربی آموزش دیدند تا همین گروه به همراه استادی غیر بومی، مربی کلاس‌های گلیم بافی بعدی شوند.

چرخش دوباره دوک‌های دستی و رونق زنجیره تولید در خانه‌ها 

دهیار گنخک شیخا می‌گوید: استقبال از فراگرفتن بافت گلیم‌ در روستا بسیار خوب بوده‌ است و رونق را به شکل محسوسی به این هنر صنعت بومی بازگردانده‌است.

اکنون دوباره دوک‌های دستی در بسیاری از خانه‌های گنخک می‌چرخد و پشم میش و موی بز و شتر تنیده می‌شود تا زنجیره تولید این دیار از دامداری به سمت صنایع دستی ادامه یابد، کارآفرینی کند و با راه‌ یافتن به چینش‌های داخلی امروزی به ثمر بنشیند.

معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر، گفت: بانوانی که بافت این نوع گلیم را فرا گرفتند اکنون در کارگاه‌های خانگی مشغول تولید هستند و در نمایشگاه روستایی گذشته فروش بسیار خوبی داشتند و سفارش‌های خوبی برای تولید حتی از پایتخت دریافت کرده‌اند.

رحیمی با بیان اینکه این کارگاه‌های آموزشی که دار و دفتین‌های (وسیله کوبش گروه‌های تار و پود گلیم) معاونت صنایع دستی و داشته‌های روستاییان برپا شده‌ است، تا احیای کامل این هنر صنعت ادامه می‌یابد، گفت: با همکاری پیگیرانه دفتر امور بانوان استانداری بوشهر ۲ دوره آموزشی دیگر در اردیبهشت و خردادماه جاری تعریف شده‌ است.

  او اظهارکرد: بی شک این روستا یکی از پتانسیل‌های بالقوه است که با آمورش تولید محور و مانع زدایی و پشتیبانی، راه به اشتغال پایدار می‌برد.

بازاریابی و پیوند با بازار دغدغه امروز گلیم‌بافان گنخک

اما در ادامه راه، نگرانی‌هایی وجود دارد که گاهی خیال آسوده را از بانوان بافنده گنخک می‌رباید، بانوانی که با علاقه بسیار برای فراگرفتن هنر بومی مادران و مادر بزرگ‌های خود آغوش گشوده‌اند اما دغدغۀ عاقبت دست‌بافته‌ها دل‌ مشغولی آنها شده‌ است.

به گفته رابط و نماینده بافندگان گلیم در گنخک شیخا استقبال از مهارت آموزی در نخستین کارگاه گلیم‌بافی چنان بود که مسئولان صنایع دستی استان بوشهر را شگفت زنده کرد زیرا به یکباره ۶۰ نفر برای شرکت در این کارگاه نام نویسی کردند.

سکینه نورافکن به ایرنا گفت: با این همه، فروش بافته‌ها مهمترین دغدغه بانوان بافنده و افرادی است که می‌خواهند به این عرصه قدم بگذارند، هر چند پس از احیا و شرکت در نمایشگاه‌های مختلف، مدتی است که تا حدی توجه‌ها را به خود جلب کرده و مشتریانی یافته است.

او گفت: معاونت صنایع دستی استان بوشهر نیز برای فراهم کردن شرایط فروش قول مساعد داده‌ است.

تامین سالنی برای فعالیت متمرکز از دیگر مواردی است که نماینده گلیم‌بافان روستای گنخک شیخا می‌گوید بانوان روستا را دل‌ مشغول کرده‌است، نکته‌ای که معاونت صنایع دستی استان نیز بر ضرورت آن تاکید کرده‌ است اما فراهم کردن چنین فضایی به خود آنها واگذار شده‌ است.

دهیار گنخک شیخا راهکار را در ایجاد تعاونی صنایع دستی می‌بیند و می‌گوید: نیاز است فضایی برای فعالیت و فروش متمرکز صنایع دستی روستا ایجاد شود که اکنون در تکاپوی فراهم کردن مقدمات قانونی آن هستیم.

حمزه قادری با تقاضای همکاری بیشتر از دستگاه‌های مرتبط، اضافه کرد: روان سازی فرایند قانونی ایجاد تعاونی و پشتیبانی مالی از لازمه‌های احیای زودتر و کامل‌تر دست‌ بافته بومی این روستا است.

او با بیان اینکه بافندگان به صورت فردی در خانه‌های خود دار برپا می‌کنند، گفت: سال گذشته هفت کارگاه فلزی تهیه و با اولویت زنان بی سرپرست و بد سرپرست در میان بافندگان روستا توزیع شد.

با شناخت، معرفی و آموزش است که مسیر احیای صنایع دستی آغاز می‌شود و ادامه یافتن مسیر با فروش و بازاریابی پیوندی مستحکم دارد، هر چند علاقه و شوق قلبی برای آغاز راه  نقشی اساسی ایفا می‌کند اما در ادامه کسب درآمد و رونق اقتصادی است که هنرمندان را دلگرم می‌کند.

چنانکه وزیر میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری سال گذشته در حاشیه بازدید از نمایشگاه آثار منتخب مسابقه ملی طراحی و اجرای صنایع دستی رشته‌های احیا شده گفت: برای عرضه هنرهای دستی هنرمندان، باید روی ایجاد بازار تمرکز کنیم، زیرا وقتی هنر به اقتصاد گره بخورد دیگر شاهد فراموشی هنرهای دستی نخواهیم بود.

معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان بوشهر یادآوری کرد که استادکاران تجربی این هنر می توانند با ثبت نام، در سریعترین زمان ممکن کارت شناسایی دریافت کنند و با تکمیل مدارک تسهیلات دریافت کنند و بانوانی که در کارگاه‌‎های آموزشی بافت گلیم بومی گنخک را فرا گرفته‌اند، با توجه به اینکه کار تولید را آغاز کرده‌اند کارت شناسایی و یا پروانه تولید صادر می‌شود.

رحیمی معتقد است: اکنون که کرونا امکان برگزاری گسترده نمایشگاه‌ها و معرفی و فروش حصور محصولات صنایع دستی را از ما گرفته است، فضای مجازی ظرفیت بسیار خوبی را در این راستا در اختیارمان گذاشته است که باید از آن بیشترین بهره را برد.

امید به نقش آفرینی یک احیا در توسعه پایدار روستایی

لیلا رحیمی گفت:  صنایع دستی بوشهر می‌تواند به تعداد جمعیت کشور مشتری داشته باشد که برای تحقق این مهم تعاونی‌های فعال در این بخش باید به تعریف کاربرد جدید از محصولات بپردازند تا با ایجاد سلیقه نو در مشتری، در صفحه‌ها و سایت‌های فروش خود بازارهای بیشتری ایجاد کنند.

به عقیده او بیان خاستگاه محصول تولید شده، معرفی محصول، مواد اولیه و کاربردهای آن، نحوه عرضه و معرفی از مواردی است که موفقیت محتوا سازی برای فروش را به دنبال دارد.

توسعه کسب‌ وکارهای خرد به طور مستقیم و ملموس در معیشت مردم نقش‌آفرینی می‌کند، اختصاص اعتبار و سرمایه‌ای اندک چندین شغل می‌آفریند و همپای بزرگ‌ترین پروژه‌های کشور می‌تواند کشور را به سوی توسعه درون‌زای اقتصادی به پیش ببرد.

بوشهر نیز همپا با سایر شهرها و روستاهای کشور در این مسیر گام برداشته است و احیای صنایع دستی کهن آن با فراهم شدن زیر ساخت‌های لازم، در سال‌های اخیر روند رو به رشدی به خود گرفته است و از مفر تولید خلاقانه این محصولات، چشم‌انداز توسعه پایدار اقتصادی را بویژه در روستاها دنبال کرده‌است.

حالا پس از اینکه گلیم گنخک در تکاپوی زدودن گرد فراموشی از خود و راه یافتن به خانه‌های امروز است رحیمی می‌گوید: تلاش می‌کنیم تک تک رشته‌های صنایع دستی اصیل استان بوشهر شناسایی و زنده شود و تولید و فروش آنها رونق گیرد.