رنگرزی؛ خون رگ‌های صنعت فرش استان زنجان

رنگرزی یکی از مهم‌ترین ارکان صنعت قالی‌بافی است و تاثیر بسیار زیادی در زیبایی فرش و دیده شدن نقشه و طرح آن دارد.

آنقدر دل به هم می‌دهند که خامی دل می‌باخت به رنگ. رنگ به رنگ می‌شوند با حنا، روناس، لاجورد و قبای کنده شده از تن گردو و این آغاز راه پختگی است. حالا دارهای حیاط برپا می‌شود از گیسوان رنگ‌ شده تا آفتاب به آن‌ها بتابد و آنقدر خیره به آفتاب می‌مانند تا خشک شوند و مهیا.

پیرمرد دست‌ها را ستون می‌کند و گیسوان رنگی به دامنش می‌ریزد. پیرزن نیز کلاف می‌کند و گاهی هم زیر لب می‌خواند برای رنگ‌ و کلاف‌ها؛ شاید هم برای ما تا یادمان نرود صحنه‌های رنگ‌رزی خامه‌ها؛ خامه‌هایی که برای صنعت فرش مانند خون است برای انسان.

رنگ‌رزی یا صباغی؛ به رنگ کردن الیاف، نخ‌ها، پارچه و لباس گفته می‌شود که توسط مواد رنگ‌زا تحت تأثیر عواملی همچون زمان و درجه، رنگ می‌شود. رنگرزی و یا رنگ کردن الیاف و نخ و پارچه را می‌توان از کهن‌ترین هنرهای برآمده از ذوق و قریحه‌ بشر دانست که در چند سال گذشته رونق خوبی برخوردار بود. دانش رنگ‌رزی سینه‌ به‌ سینه منتقل و این حرفه فعالیتی موروثی بوده است.

رنگ‌رزی مهارتی است که طی آن ماده رنگ‌زا در درجه حرارت هدایت‌ شده و در زمان مشخص، داخل الیاف و یا کالای منسوج (بافته‌ شده) نفوذ کرده و آن را رنگ می‌کند. در رنگرزی، ماده رنگ‌زا به‌ طور کلی به همه مواد طبیعی و یا شیمیایی که قابلیت رنگرزی الیاف و یا منسوجات را دارد، اطلاق می‌شود. رنگ کالای رنگرزی شده نباید به‌ آسانی در اثر شست‌وشو و یا در برابر نور از بین برود. رنگ‌رزی و چاپ دو روش رنگ کردن پارچه هستند که البته تفاوت‌های اساسی با یکدیگر دارند. رنگ‌رزی سنتی و رنگ‌رزی صنعتی دو روش متداول رنگرزی بوده و کاربری رنگ‌رزی سنتی با نوین شدن صنعت نساجی، رفته‌رفته کاهش پیداکرده است.

هنر رنگ‌رزی در استان زنجان از تنوع بالایی برخوردار است و این تنوع را می‌توان در تار و پود فرش‌های اصیل زنجانی مشاهده کرد. قدمت هنر رنگ‌رزی سنتی در استان زنجان به دوران مردان نمکی که یک‌پایه تاریخی مستند برای استان زنجان است، برمی‌گردد. با استناد به پارچه‌های رنگ‌رزی شده مردان نمکی قدمت این هنر در زنجان به ۲۳۰۰ سال می‌رسد و می‌توان به جرأت ادعا کرد که در آن زمان در استان زنجان فعالیت‌هایی در زمینه رنگ‌رزی پارچه و نخ انجام‌ شده است. رنگ‌رزی از صنایع وابسته و اصلی فرش‌بافی و این صنعت از دیرباز بین خانواده‌ها مرسوم بوده است. رنگ‌رزی هنری زیبا و در عین‌ حال مشکل است و در رنگ کردن تار و پودها باید دقت زیادی شود؛ چراکه این رنگ‌ها موجب ارزشمند شدن فرش‌ها می‌شود.

مدیر اداره فرش سازمان صنعت، معدن و تجارت استان زنجان در رابطه با صنعت فرش در این استان، اظهار می‌کند: استان زنجان در تولید فرش ابریشمی و پشمی در کشور سرآمد است که در دوره‌ای، افزایش قیمت مواد اولیه باعث کاهش تولید فرش دست‌باف در استان شده است.

محسن جعفری ادامه می‌دهد: بر اساس برآوردها، در مجموع ۵۹ هزار و ۷۰۰ بافنده در استان وجود دارد و سالانه حدود ۱۲۰ هزار مترمربع فرش در استان زنجان بافته می‌شود. در همه مناطق استان، قالی‌بافی رواج دارد و بخش قره‌پشتلو، بخش افشار، انگوران و ایجرود، مراکز عمده تولید فرش است.

وی می‌افزاید: قالی‌بافان استان زنجان به صورت‌های نیمه وقت، فصلی و تمام‌وقت مشغول به قالی‌بافی هستند و ۳۰۰۰ نفر نیز در استان در مشاغل جانبی فرش مشغول به کار و فعالیت هستند، به طوری که فروشندگان مواد اولیه، فروشندگان فرش دستباف، چله‎‌کشی، رنگ‌رزی، طراح، نقاش، رفوگر، پرداخت و ... از جمله مشاغل جانبی فرش در استان زنجان است.

این مسئول یادآور می‌شود: از آنجایی که رنگ تاثیر بسیار زیادی در دیده شدن فرش در بازار دارد و حتی برخی رنگ‌ها نشان‌گر فرش‌بافته شده در منطقه خاصی هستند. در حال حاضر در استان زنجان رنگ‌رزان سنتی به اندازه سال‌های قبل فعالیت زیادی ندارند ولی این هنر - صنعت هنوز هم در استان وجود داشته و توسعه فرش‌بافی با طرح ملی توسعه مشاغل خانگی تاثیر مثبتی در رونق دوباره این هنر داشته باشد.

مدیر اجرایی طرح ملی توسعه مشاغل خانگی در استان زنجان در رابطه با این طرح، می‌گوید: طرح ملی توسعه مشاغل خانگی در ۳۱ استان توسط وزارت تعاون، کار و رفاه‌اجتماعی به عنوان کارفرما و ناظر و جهاددانشگاهی به عنوان مجری طرح در حال اجرا است. این طرح از برنامه‌های اشتغال فراگیر است که در راستای تحقق اقتصاد مقاومتی، جهش تولید، کمک و حمایت از کسب و کارهای خرد در حال اجرا است.

لیلا اجلی ادامه می‌دهد: جهاددانشگاهی با بهره‌گیری از نیروی توانمند و متخصص علمی از علاقه‌مندان فعالیت در عرصه مشاغل خانگی در زمینه‌های مختلف آموزشی، فرهنگ‌سازی، معرفی و ورود به بازار، برندسازی به بهره‌گیری از توان مشارکتی سایر نهادها و دستگاه‌های اجرایی حمایت خواهد کرد.

وی می‌افزاید: متقاضیان مشاغل خانگی می‌توانند با توجه به رشته‌های اولویت‌دار قالی‌بافی، بافنده تابلوفرش، گلیم‌بافی، قلم‌زنی، خیاط لباس، ملیله‌سازی، تولیدات چرمی دست‌دوز، ویرایشگر متون، گیاهان دارویی، مترجم (کتاب و مقاله)، برنامه‌نویس، انیماتور، پرورش‌دهنده گوسفند و بز، پرورش‌دهنده زنبور عسل و ملحفه‌دوز، اشاره شده در سایت www.inhb.ir جهت ثبت‌نام اقدام کنند.

رنگرزی یکی از مهم‌ترین ارکان صنعت قالی‌بافی است و تاثیر بسیار زیادی در زیبایی فرش و دیده شدن نقشه و طرح آن دارد، به همین دلیل تربیت نیروی کارآمد و استفاده از تجربه صنعت‌گران قدیمی در رونق آن بسیار موثر است ولی نباید فراموش کرد که رونق رنگ‌رزی به رونق فرش‌بافی وابسته است و اجرای طرح ملی توسعه مشاغل خانگی، فعالیت پایانه صادراتی فرش دستباف، ثبت برند فرش دستباف زنجان و ... می‌تواند تضمین تحرک بازار فرش استان زنجان باشد.