فراز و فرود قالی قزوین

اگر چه استان قزوین امروزه به عنوان یکی از قطب‌ها و مراکز اصلی تولید فرش در کشور مطرح نیست، اما از گذشته‌ای پرافتخار در حوزه تولید فرش اصیلی ایرانی برخوردار است که شاید اوج این افتخارآفرینی را بتوان به دوران رونق و شکوفایی ۲ شرکت یا کارخانه قالیبافی معروف به نام‌های "اعتماد" و "سلامت" نسبت داد. شرکت‌هایی که با بافتن قالی‌های ارزشمند و صادرات آن به کشورهایی مانند آلمان، آوازه فرش قزوین را جهانی کردند.
نقل شده که چند تن از کارشناسان بزرگ خارجی هنگام بازدید از فرش‌های کارخانه اعتماد به صاحبان آن گفتند: "از سرانگشتان این قالیبافان گوهر می‌بارد، قدرشان را بدانید." با این حال این توصیه چندان جدی گرفته نشد؛ به طوری که نام قالی دستباف قزوین این روزها فقط برای کارشناسان و متخصصان فرش آشناست و در بین مردم و بازارهای صادارتی چندان شناخته شده نیست.

ظهور فرشبافی در دیار مینودری
یک پژوهشگر حوزه فرش ایرانی درباره پیشینه فرش و قالی استان به ولایت گفت: پیشینه قالیبافی در این شهر قزوین به ۱۲۰۰سال پیش و در مناطق باستانی مانند بخش دشتابی، به دوران نوسنگی می‌رسد. البته سابقه بافتن فرش‌های امروزی قزوین به بیش از ۴۰۰ سال می‌رسد که از زمان سلسله صفویان آغاز شده است.
تورج ژوله با بیان اینکه "سه پودبافی" (نوعی بافت ابتدایی) از ویژگی‌های فرش‌های کهن دیار مینودری است، اضافه کرد: این گونه از بافت که به جز قزوین، در نواحی یزد و کرمان هم متداول بوده، استمرار سنت قالیبافی قزوین در ۱۲ قرن اخیر را نشان می‌دهد. همچنین وجود نوعی از دار به نام "دارگل" در روش فرشبافی قزوینی‌ها، قدمت این شیوه را تا شروع دوران یکجانشینی بشر افزایش می‌دهد.
وی دوره حکومت شاه طهماسب یکم صفوی را آغاز رشد و رونق هنر قالیبافی در قزوین دانست و ادامه داد: از زمانی که این پادشاه صفوی، قزوین را به عنوان پایتخت ایران انتخاب می‌کند، علاقه شاهزادگان صفوی به این هنر و حمایت درباریان از قالیبافان سبب افزایش چشمگیر کارگاه‌های فرشبافی و بسیاری از فرش‌های بافته شده در این کارگاه‌ها، در قالب هدیه به شاهزاده‌ها، اشراف و سفرای کشورهای اروپایی داده می‌شد.

ظهور قالی اعتماد
این کارشناس فرش، ظهور شرکت (کارخانه) قالیبافی اعتماد در دوره پهلوی اول را مهم‌ترین تحول صنعت فرشبافی قزوین توصیف کرد و گفت: بنا به آنچه که در کتاب "باب الجنه" (مینودر) آمده، در سال ۱۳۰۹ خورشیدی، ۲ تاجر قزوینی به اسامی "سید مجتبی نبوی" و "مهدی معتمدی" این کارخانه بزرگ قالیبافی را با بیش از هزار بافنده قزوینی، تبریزی، کاشانی و همدانی در کاروانسرای "آقامعصوم" مستقر و راه‌اندازی کردند.
ژوله، مهم‌ترین مقصد صادراتی فرش‌های اعتماد را کشور آلمان عنوان کرد و افزود: به همین خاطر برخی از طراحان فرش دستباف این شرکت، آلمانی بودند که فرش‌های ابریشمی و "گل فرنگ" طراحی و تولید می‌کردند. متاسفانه با یورش متفقین به ایران در سال ۱۳۲۰، رکود اقتصادی و توقف جریان صادرات به آلمان سبب تعطیلی کارخانه اعتماد شد.
وی با یادآوری اینکه یک سال بعد، سیدمجتبی نبوی، شرکت فرشبافی سلامت را راه‌اندازی کرد، گفت: البته این شرکت به همراه کارخانه‌های قالیبافی شاهرودی، استاد صادق و کارگاه قره باغی که در سرای سعدالسلطنه قرار داشتند، به علت هرج و مرج کشور و اوضاع اسفناک اقتصادی، در سال ۱۳۲۲، یکی پس از دیگری تعطیل شدند.
ژوله ادامه داد: فرش‌های‌ اعتماد قزوین‌ چه‌ از نظر کیفیت‌ خامه‌ و تار پود و چه‌ از لحاظ هماهنگی‌، تنوع‌ و تناسب‌ رنگ‌ و نقش‌ و چه‌ از حیث‌ رنگ‌های‌ ثابت‌ و بافت‌ جزو شاهکارهای‌ جاویدانی ‌است‌ که‌ از هنرمندان‌ پر ارج‌ این‌ شهر باستانی‌ به‌ یادگار مانده‌ که قسمت‌ مهمی‌ از هنر جادو‌یی‌ و سحرآفرین‌ آنها به‌ کشورهای‌ جهان‌ صادر شده‌ و با مرگ‌ بیشتر استادان فرشباف مینودری‌، اسم آنها هم به تدریج از خاطره‌ها فراموش شده است.
بنا به گفته ژوله، کارگاه‌های‌ فرشبافی‌ استان‌ قزوین ‌به‌ طور پراکنده‌ تا سال‌های‌ ۵۷ و ۵۸ برپا بود که‌ برخی‌ از این‌ واحدها به‌ کمک‌ بانک‌ کشاورزی راه‌اندازی شده بود؛ ولی‌ بافتن‌ جاجیم‌ و گلیم‌ در بیشتر روستاها رواج‌ داشت‌ و ۷ واحد شعربافی‌ در گوشه‌ و کنار شهر قزوین دایر بود.

سبک و طرح فرش قزوین
یکی از کارشناسان فرش قزوین هم با ذکر اینکه روستای اورنه (از توابع تاکستان) قدیمی‌ترین جایگاه تولید فرش در استان محسوب می‌شود، گفت: از قدیم، بافتن قالی و قالیچه در مناطق پیرامون قزوین مانند الموت و ارداق رواج داشته و این قالی ها معمولا با طرح‌های هندسی و حیوانی بافته و با استفاده از رنگ‌های گیاهی رنگ‌آمیزی می‌شدند.

محبوبه هدایتی، نقوش "شاه عباسی"، "ظل السلطانی"، "لچک ترنج"، "شکارگاهی"، "قاب قابی" و "حاج خانمی" را از جمله نقوش و طرح‌های فرش قزوین، از دوران صفویه تا امروز دانست و اضافه کرد: طرح لچک ترنج در فرش قزوین درست مانند فرش‌های کاشی (کاشانی) است، با این تفاوت که در قالی قزوین، نقش مایه‌های گل پسته، برگ مو و خوشه انگور (محصولات باغی استان) حضور چشمگیر و پررنگی دارند.
وی با بیان اینکه فرش‌های اعتماد و سلامت به ۲ سبک فارسی و ترکی بافته می‌شدند، ادامه داد: در هر گره از این قالی‌ها ۳۵ تا ۸۰ ریشه به کار رفته است. در مجموع می‌توان فرش قزوین را ریزبافت، تیره و خوش جنس لقب داد که از مزایایی مانند رنگ ثابت (گیاهی) و نقشه‌های زیبا و ممتاز بهره می‌برد.

بزرگان قالیبافی قزوین
این هنرمند قالیباف، هنرمندانی مانند سید محمد فارسیباف، خلیل رفوگر، ابراهیم لبنیات فروش، محمد کاشی، آقارضا قزوینی، محمد پریور تبریزی، اصغر ساری، سید هادی حسینی (معروف‌ به‌ همدانی‌)، صادق کرمانی، محمد یزدانی و علی دیزانی را از جمله استادان بزرگ فرشبافی در 2 قرن اخیر عنوان کرد و گفت: یکی‌ از آثار استاد دیزانی (مدیر اسبق دبستان پیرنیا)‌ زیارت‌ نامه‌ای است‌ که‌ به‌ خط سید محمد مصلائی‌ از قالی‌ بافته‌ شده‌ که‌ در حال حاضر‌ در مخزن‌ شاهزاده‌ حسین‌(ع‌) نگهداری‌ می‌شود.

هدایتی با یادآوری اینکه همگی استادان نامبرده فوت کرده‌اند، افزود: ازجمله استادان زنده و بنام هنر قالیبافی قزوین هم‌ اکنون‌ اسماعیل‌ خندان‌ که‌ به علت‌ کهولت‌ سن‌ نیروی‌ کار کردن‌ ندارد، باقی‌ مانده‌ و همین‌طور سید علی‌ رفیعی‌، دبیر سابق خط و خوشنویسی مدارس‌ قزوین. آقاسید علی‌ رفیعی‌ از ۳ هنر بهره‌مند است که‌ یکی‌ از این‌ آنها قالیبافی بوده و این استاد برجسته فرش قزوین‌ را با ۶۰ ریشه‌ در یک‌ گره‌ می‌بافد. وی غلامرضا اسکندرخانی‌ و ۳ برادر دیگرش‌ را از دیگر سرمایه‌های زنده هنر فرشبافی در مینوشهر برشمرد و گفت: این‌ ۴ برادر از جمله‌ روفوگران‌ کارخانه‌ اعتماد و سلامت‌ به‌ شمار می‌رفتند که‌ در حال‌ حاضر در قید حیات هستند و در حال‌ حاضر در بازار (سرای) قیصریه‌ به‌ فرش‌ فروشی ‌مشغول‌ هستند. در ضمن عباسقلی‌ نبوی‌، یکی دیگر از فرشبافان هنرمند مینودری است که سال‌ها درکارخانه‌ اعتماد کار کرده‌ است‌.
هدایتی ادامه داد: از بین‌ زنان‌ فرشباف‌‌ شهر قزوین هم دختران‌ سید مجتبی‌ نبوی یعنی‌ محبوبه‌‌بیگم‌ و مرضیه‌‌بیگم‌ رضوی‌ نبوی‌ هستند که سبک و هنر قالیبافی آنها دیدنی و کم‌‌نظیر است.

چالش‌های پیش روی تولیدکنندگان
از سوی دیگر، یک بافنده قزوینی درباره مشکلات پیش روی تولیدکنندگان فرش دستباف استان گفت: ورود بیش از اندازه فرش‌های ماشینی به بازار، به ویژه فرش‌هایی که توسط کشورهایی مانند هندوستان، چین و پاکستان تولید می‌شوند، مهمترین تهدید پیش روی همه قالی‌های دستباف ایرانی، ازجمله فرش قزوین است.

حمید عنایتی‌فر دستمزد اندک قالیبافان را از دیگر معضلات این حوزه برشمرد و افزود: وقتی که تولیدکنندگان فرش استان سرمایه کافی در اختیار ندارند، طبعا نمی‌توانند حقوق مناسبی به بافندگان پرداخت کنند. ضمن اینکه توان استخدام طراحان زبده و خرید طرح‌های نوین مطابق با سلیقه و پسند مشتری را نخواهند داشت. وی به ناشناخته ماندن طرح‌های قالی قزوین اشاره کرد و ادامه داد: اگر از تولیدکننده‌های فرش حمایت نکنیم و بودجه و اعتبار لازم را به آنها ندهیم، قطعا طرح‌ها و نقوش تازه و کارشناسی شده خلق نخواهند شد و فرش‌های ما از جنبه هنری افت خواهند کرد. چرا که تولیدکننده ترجیح می‌دهد خطر نکند و طرح‌های معروف موجود در بازار را کپی می‌کند.

رشد میزان صادرات فرش استان
گسترش صنعت فرشبافی دیار مینونشان می‌تواند نقش مهمی در گسترش اشتغال و تحکیم اقتصاد مقاومتی ایفا کند. معاون امور بازرگانی و توسعه تجارت سازمان صنعت، معدن و تجارت قزوین با ذکر اینکه در حال حاضر، ۷۰۸۳ تولیدکننده و بافنده فرش دستباف در استان فعالیت می‌کنند، عنوان کرد: برای همه این قالیباف‌ها که عمده آنها بانوان هم استانی هستند، کارت قالیبافی صادر شده و ۵۳۲۵ نفر از آنها توسط سازمان تامین اجتماعی بیمه شده‌اند که از این تعداد، حدود ۲۰۰۰ نفر در روستاها و به صورت سنتی به بافتن قالی مشغول هستند.

مجید برزگر با اشاره به روند رو به رشد صادرات فرش دستباف استان در ۸ سال گذشته، گفت: بیشترین مقدار صادرات این نوع فرش در سال ۱۳۹۶ رقم خورد که رقم آن به نزدیک 4 میلیون دلار رسید. با این همه، هنوز با ظرفیت واقعی استان در این حوزه فاصله داریم و به همین دلیل، مشغول تدوین سند توسعه فرش دستباف قزوین هستیم.
وی با تاکید بر ظرفیت بالای صنعت فرش برای ایجاد شغل در دیار مینونشان، اضافه کرد: بیشتر بافندگان استان در شهرستان تاکستان فعالیت می‌کنند که البته اکثر آنها به دلیل کمبود کارگاه و کارخانجات مجهز، به صورت دستمزدی برای تجار فرش در استان‌های همجوار مانند زنجان و قم کار می‌کنند.
برزگر با بیان اینکه در سال ۱۳۹۲ خانه فرش استان را تاسیس کردیم، ادامه داد: انجمن طراحان و نقاشان فرش قزوین و اتحادیه فرش و تزئینات دیگر سازمان‌های مردم نهادی هستند که با هدف احیای فرش اصیل قزوین به وجود آمده‌اند که تاکنون موفق به تولید و عرضه نمونه‌هایی فاخر از قالی قزوین شده‌اند. با این همه، هنوز با شرایط مطلوب فاصله داریم و بیشتر فرش‌های تولیدی استان با نقشه‌های شهرهای دیگر بافته می‌شوند.

با اینکه استان قزوین از مهدهای هنر قالیبافی در کشور است و صنعت فرش دستباف در استان قزوین از قابلیت‌های زیادی برخوردار است، اما جای خالی برنامه‌ریزی و مدیریت برای توسعه این هنر و صنعت احساس می‌شود. از زیرمجموعه‌های بخش مدیریت می‌توان به تدوین برنامه‌های بلند و کوتاه مدت اشاره کرد که اجرای درست و موثر این برنامه‌ها تنها با مشارکت واقعی بخش خصوصی و به ویژه تعاونی خانه فرش و اتحادیه فرش و تزئینات استان امکان‌پذیر است. در این بین 2 عامل کیفیت و بازاریابی از اهمیت والایی برخوردارند که در حیطه بازاریابی اقداماتی از قبیل برپایی نمایشگاه‌ها، تبلیغات و شناخت سلیقه بازار داخلی و خارجی می‌تواند نقشی تعیین‌کننده در گسترش بازار فرش قزوین ایفا کنند.

 آرش صالحی- روزنامه ولایت - دوشنبه ۲۹ مهر ۱۳۹۸