راهکارهایی برای افزایش صادرات و فروش داخلی فرش دستباف

فرش‌های دستباف خراسان جنوبی نیز از مشهورترین فرش‌های ایران به شمار می‌رود که تاریخچه آن به دوران حکومت شاهرخ میرزا در هرات بر می‌گردد و حدود ۷۰۰ سال پیش در این منطقه بافته می‌شد.

قالی این دیار در دهه ۷۰ تا ۸۰ آوازه جهانی داشت و در این برهه زمانی سالانه بیش از ۲۵۰ هزار متر مربع فرش دستباف فقط در منطقه بیرجند تولید و ۹۶ درصد آن به کشورهای اروپایی صادر ‌شد.

اما ۲ سال است که در پی شیوع کرونا و صادرات کم، روزگار فروش و صادرات فرش دستباف خوب نیست و بافندگان از نبود بازار مناسب رنج می‌برند در عین حال می‌بافند به این امید که آینده بهتری در انتظارشان باشد.

فرش خراسان جنوبی به‌ویژه منطقه قُهستان و مود دارای برند بین‌المللی است که به دلیل رکود بر بازار فرش از پنج سال گذشته به اذعان بافندگان بومی هر سال در گوشه و کنار این دیار تعدادی از دارهای قالی پایین کشیده و درهای کارگاه‌های دسته‌جمعی قالی‌بافی بسته می‌شود، استادکاران ماهر این هنر صنعت بومی نیز به سایر مشاغل روی می‌آورند.

آمارها نشان می‌دهد ۹ ماه امسال ۱۴۵ هزار متر مربع فرش در خراسان جنوبی تولید شد که حجم کمی از آن صادر و مقدار کمی هم در بازار داخل فروخته شد بنابراین حجم زیاد آن روی دست بافندگان و تجار باقی مانده است.

هرچند به دلیل شرایط خشکسالی حاکم بر استان و کرونا که درآمد برخی خانوارها را کاهش داده است، تولید فرش نسبت به ۲ سال گذشته کاهش چشمگیری نداشته اما برخی بافندگان از روی ناچاری برای تامین معیشت خود در این عرصه فعالیت و به حمایت جدی دولت نیاز دارند.

تولید فرش دستباف خراسان جنوبی نسبت به دهه ۷۰ و ۸۰ کاهش چشمیگری داشته زیرا در این برهه زمانی وسعت جغرافیایی شهرستان بیرجند به عنوان یکی از شهرستان‌های خراسان بزرگ محدود به چهار شهرستان بود ولی در حال حاضر وسعت جغرافیایی خراسان جنوبی به ۱۱ شهرستان افزایش یافته است و آن موقع در چهار شهرستان ۲۵۰ هزار متر مربع فرش تولید می‌شد و در ۱۱ شهرستان استان سالانه حدود ۲۰۰ هزار متر مربع فرش تولید می‌شود.

به گفته یکی از کسبه قدیمی بازار بیرجند رونق بازار فرش دستباف در گذشته نه چندان دور در خراسان جنوبی به حدی بود که سال ۱۳۴۲ یکی از تجار و بازرگانان خراسان جنوبی یک راسته از بازار قدیم بیرجند را با ۴۴ دهنه مغازه به خرید و فروش و مشاغل مرتبط با فرش دستباف اختصاص داد و الان از رونق گذشته در این راسته بازار که به «سرای گلشنی» معروف است، خبری نیست و در کل بازار بیرجند چهار یا پنج مغازه فرش فروشی روز را به شب می‌رسانند.

همچنین ایجاد مرکز تهیه و توزیع موادِ اولیه مرغوب به قیمت تمام‌شده، برپایی نمایشگاه دائمی فرش دستباف، ایجاد مجتمع تولید سفارش‌پذیر فرش دستباف و راه‌اندازی آموزشگاه جامع فرش دستباف در استان از جمله طرح‌هایی بوده که ۱۴ سال قبل برای رونق فرش دستباف خراسان جنوبی مصوب شد و هنوز اجرایی نشده است.

چه باید کرد؟

حذف یا تغییر سیاست تعهد ارزی، استفاده از ظرفیت فضای مجازی برای فروش فرش، به‌روز رسانی نقشه‌های قدیمی، استفاده از ظرفیت دانشگاه‌ها برای به‌روز رسانی نقشه‌ها و افزایش کیفیت فرش تولیدی، راه‌اندازی نمایشگاه دائمی فرش دستباف و مرکز فروش موادِ اولیه باکیفیت و با قیمت تمام‌شده، بافت فرش متناسب با سلیقه داخل در دوران تحریم، خرید تضمینی فرش و حمایت از بافندگان با افزایش ضریب پوشش بیمه از جمله راهکارهایی است که از سوی کارشناسان این حوزه ارائه می‌شود.

راهکار حذف یا تغییر سیاست تعهد ارزی را رییس اتحادیه فرش دستباف خراسان جنوبی مطرح کرد و گفت: به دلیل صادرات کم، فرش دستباف در وضعیت نامطلوب از نظر صادرات و رکود طی ۵۰ سال اخیر قرار دارد که باعث شده فرش سایر کشورهای منطقه جایگزین فرش ایران در بازارهای جهانی شود.

محمدحسن کامیابی‌مسک در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: فرش دستباف ایران جزء نخستین کالاهایی بود که توسط آمریکا تحریم شد و دلیل اصلی این کار از سوی دشمنان این بود که بیشترین فشار بر اقشار کم‌درآمد جامعه وارد شود.

وی گفت: دشمن این موضوع را فهمیده که با تحریم بیشترین فشار را بر اقشار کم‌درآمد وارد کند پس باید مسوولان ما در داخل کشور بیشترین حمایت را از این قشر داشته باشند.

این فعال حوزه فرش با اشاره به اینکه در چند سال اخیر حجم تجارت جهانی فرش دستباف ایران کاهش یافته است اظهار داشت: به طور مثال در سال‌های ۷۳ تا ۷۸ بیش از ۹۶ درصد فرش تولیدی استان به کشورهای اروپایی صادر می‌شد و میزان تولید فرش خراسان جنوبی خیلی کمتر از تقاضا بود.

وی گفت: در این برهه زمانی میزان تولید سالانه فرش بیش از ۲۰۰ هزار متر مربع فقط در چهار شهرستان منطقه بود.

مدت زمان تعهد ارزی برای فرش افزایش یابد

رییس اتحادیه فرش دستباف خراسان جنوبی گفت: اگرچه در این ۲ سال تحریم‌ها و کرونا مزید بر علت صادرات ناچیز فرش شده اما پیمان‌سپاری ارزی و مشکلات ناشی از تعهد ارزی مهمترین موضوعی است که سبب شده صادرات این کالا برای صادرکننده عایدی چندانی نداشته باشد به همین علت صادرات در این مدت خیلی کم شده است.

وی ادامه داد: صادرات فرش ایران در ۲ سال اخیر به پایین‌ترین سطح خود رسیده و صادرات فرش از ۲ میلیارد دلار در گذشته، پارسال به ۶۰ میلیون دلار کاهش یافت.

کامیابی‌مسک گفت: در مجموع قانون کشور است که صادرکنندگان باید در قبال صادرات کالا تعهد بازگشت ارز را به دولت بدهند و این قانون درخصوص سایر کالاها اقدام کارشناسی و درست است و گرنه در این تغییرات نرخ ارز سوء‌استفاده می‌شود.

وی افزود: اما این قانون در مورد فرش دستباف به دلیل اینکه فرش به‌صورت امانی صادر می‌شود و گاهی تا ۲ سال طول می‌کشد تا به فروش برسد و ارز برگشت داده شود، این تعهد ارزی در مدت کوتاه مشکلاتی را برای تجار ایجاد کرده و انگیزه‌ای برای صادرات ندارند.

رییس اتحادیه فرش دستباف خراسان جنوبی اظهار داشت: پیشنهاد و راهکار ما این است که تعهد ارزی درخصوص فرش دستباف به دلیل حجم پایین صادرات آن (سال گذشته ۶۰ میلیون دلار بود) در این شرایط تحریم‌ها حذف شود یا مدت زمان برگشت ارز حاصل از فرش را زیاد کنند و حداقل ۲ سال اعلام شود چرا که فرش با کالاهای دیگر صادراتی به دلیل فروش امانی متفاوت است.

وی گفت: تجار ما به دلیل اینکه فروش فرش امانی است و زمان مشخصی برای فروش ندارد، این تعهد ارزی در یک زمان مشخص باعث دلسردی آنها برای صادرات فرش شده و خیلی از تجار به دلیل این مشکل این فعالیت را رها کردند و به سایر مشاغل روی آوردند.

واردات کالا در قبال صادرات فرش

کامیابی مسک پیشنهاد دیگری را مطرح کرد مبنی بر اینکه دولت اجازه دهد تجار واردات در قبال صادرات فرش انجام دهند و بعضی از کالاهای لوکس و خاص را در قبال فرش صادراتی وارد کشور کنند تا از این طریق مشکل صادرات فرش رفع شود و صادرکننده مایل به صادرات باشد.

وی افزود: لازم است مجلس و دولت هرچه زودتر این مشکل تعهد ارزی را حل کنند تا با رونق صادرات، مشکل رکود بر بازار فرش و مشکلات معیشتی بافندگان رفع شود.

رییس اتحادیه فرش دستباف خراسان جنوبی گفت: از گذشته هم روال همین بوده است که یک سوم فرش دستباف ایران در داخل بازار فروش دارد و بقیه به کشورهای اروپایی صادر شده البته این درصد در مناطق مختلف کشور متفاوت بوده به‌گونه‌ای که در گذشته ۹۶ درصد فرش تولیدی خراسان جنوبی صادراتی بوده و همین پنج درصد باقی مانده هم شاید به دلیل معیوب بودن و کیفیت پایین صادر نشده است.

وی بیان کرد: به دلیل رونق خوب صادرات فرش در دهه ۷۰ حتی بسیاری از فرش‌های کهنه اما ارزشمند و قدیمی که مردم در خانه‌های خود از قبل استفاده می‌کردند، به فروش رسید.

کامیابی‌مسک با اشاره به سابقه ۶۰۰ ساله فرش‌بافی در خراسان جنوبی گفت: براساس سوابق در گذشته فرش به سفارش درباریان تیموری و صاحبان مکتب هرات در منطقه مود و دُرخش خراسان جنوبی بافته می‌شد اما مردم منطقه به دلیل نبود توان مالی از آن استفاده نمی‌کردند.

وی افزود: در حال حاضر فرش‌هایی که با نقشه‌های هراتی در موزه‌های دنیا به نمایش گذاشته شده مربوط به منطقه قاینات و قهستان خراسان جنوبی است.

افزایش قیمت موادِِ اولیه و قیمت تمام‌شده فرش

رییس اتحادیه فرش دستباف خراسان جنوبی گفت: قیمت موادِ اولیه نیز در حال افزایش است به‌گونه‌ای که قیمت تمام‌شده فرش در مقایسه با پارسال ۴۰ درصد افزایش یافته است.

وی از افزایش ۳۰ درصدی قیمت فرش دستباف در سال جاری نسبت به سال گذشته خبر داد و افزود: با همین افزایش قیمت باز هم بافنده حداقل دستمزد قانون کار را ندارد چرا که این افزایش قیمت نیز به دلیل تورم حاکم بر اقتصاد جامعه بوده است.

کامیابی‌مسک بیان کرد: با توجه به شرایط جامعه و زحمت زیاد، بافت فرش برای بافنده صرفه اقتصادی ندارد و بافندگان به دلیل نبود شغل چاره‌ای جز بافت فرش ندارند.

وی گفت: همچنان شاهد رکود بر بازار فرش دستباف خراسان جنوبی هستیم و حجم زیادی از فرش‌های تولیدی روی دست بافنده و تجار باقی می‌ماند و گاهی دلالان دسترنج بافندگان را به جیب می‌زنند.

تولید فرش متناسب با ذائقه بازار داخل

با توجه به وضعیت صادرات فرش دستباف، پیشنهاد دیگر رییس اتحادیه فرش دستباف خراسان جنوبی این است که بافندگان تولیدات خود را به سمت سلیقه بازار داخل سوق دهند و فرش‌های ۶ متر، ۱۲ متر و ۹ متر به‌صورت جفتی بیشترین فروش را در بازار داخل دارد.

وی افزود: در حال حاضر خرید فرش دستباف در داخل کشور کم است و مشکل رکود بر بازار فرش و رونق آن باید از طریق افزایش صادرات حل شود.

کامیابی‌مسک بیان کرد: در خراسان جنوبی به دلیل اینکه برای بافت فرش‌هایی با متراژ بالا ایجاد دار سخت‌ بوده از طرفی تعداد بافنده در خانواده‌ها کم است، بیشتر فرش‌ها با متراژ پایین و صادراتی بافته می‌شود که این نوع فرش‌ها متناسب با سلیقه بازار داخل نیست و صادراتی است.

وی از تولید ۱۴۵ هزار متر مربع فرش دستباف در ۹ ماه امسال به ارزش ۲۰۰ میلیارد تومان در این استان خبر داد و گفت: این مقدار تولید فرش نسبت به مدت مشابه سال گذشته کاهش نداشته و برخی بافندگان به دلیل شرایط بد اقتصادی برای تامین حداقل معیشت خود از روی ناچاری این حرفه را ادامه دهند در صورتی که در برخی استان‌های صنعتی که مشاغل دیگر وجود دارد، کاهش شدید تولید فرش را داریم.

این فعال حوزه فرش ادامه داد: تولید فرش دستباف مازاد بر تقاضای بازار است و از آنجا که بافنده توان مالی ندارد، فرش را با قیمت کم فروخته یا پیش فروش می‌کند که متاسفانه بخش عمده‌ای از سود آن به جیب دلالان می‌رود.

به گفته وی در حال حاضر ۶۵ درصد بافندگان فرش دستباف در مناطق روستایی ساکن هستند و باید برای حفظ اشتغال این افراد چاره‌اندیشی شود.

وی نبود بیمه قالی‌بافان را از دیگر مشکلات ذکر کرد و گفت: بیش از ۵۰ هزار بافنده تمام‌وقت، نیمه‌وقت و پاره‌وقت در استان خراسان جنوبی فعالیت دارند که اکنون کمتر از چهار هزار نفر زیر پوشش بیمه تامین اجتماعی هستند و طرح بیمه قالی‌بافان از چند سال گذشته در استان همچنان متوقف است.

طرح‌هایی که پا نخورد

ایجاد مرکز تهیه و توزیع موادِ اولیه مرغوب به قیمت تمام‌شده، برپایی نمایشگاه دایمی فرش دستباف، ایجاد مجتمع تولید سفارش‌ذیر فرش دستباف و راه‌اندازی آموزشگاه جامع فرش دستباف در این استان از جمله طرح‌هایی است که ۱۴ سال قبل برای رونق این صنعت مصوب شد و به گفته رییس اتحادیه فرش دستباف خراسان جنوبی هنوز اجرایی نشده است.

وی افزود: در گذشته هیچ قدمی برای اجرایی شدن طرح‌های مذکور برداشته نشده و همچنان طرح‌های فرش دستباف استان پا نخورده باقی مانده است.

کامیابی‌مسک بیان کرد: این اقدام مورد نیاز و اساسی این است که دست دلالان و واسطه‌ها از بازار فرش کوتاه شود و بافنده از دسترنج خود به سود واقعی برسد.

قالی‌بافی یکی از طرح‌های اشتغالزای کمیته امداد امام خمینی (ره) است که به‌ویژه در مناطق روستایی اجرا و حمایت می‌شود و کارشناس فرش این نهاد در خراسان جنوبی معتقد است که حمایت دولت از بافندگان در قالب خرید تضمینی فرش و تحویل موادِ اولیه به‌صورت مدت‌دار می‌تواند دست دلالان را از بازار فرش استان کوتاه کند.

احمدرضا رضایی گفت: همچنین نیاز است برای جلوگیری از فروش موادِ اولیه بی‌کیفیت، مرکز تهیه و توزیع موادِ اولیه مرغوب به قیمت تمام‌شده در استان راه‌اندازی شود که از مصوبات استان در راستای رونق فرش دستباف در گذشته بوده و هنوز اجرایی نشده است.

وی افزود: در زمان حاضر بازار فرش دستباف استان در رکود بی‌سابقه خود به سر می‌برد و در اکثر روستاها فرش بافندگان روی دست آنان باقی مانده است.

این کارشناس فرش بیان کرد: در گذشته قرار بود نمایشگاه دائمی فرش دستباف در خراسان جنوبی راه‌اندازی شود که راه‌اندازی این نمایشگاه با توجه به قیمت‌گذاری کارشناسی باعث قطع دست دلالان خواهد شد.

لزوم خرید تضمینی فرش

وی مشکلی اصلی بافندگان را رکود بازار دانست و گفت: دولت باید بیش از گذشته با بازاریابی و خرید تضمینی از بافندگان حمایت کند تا امید آنان برای تولید فرش افزایش یابد.

رضایی واگذاری فرش دستباف مددجویان استان به راهبران شغلی را از اقدامات کمیته امداد در این زمینه برشمرد و افزود: راهبران شغلی همکار با کمیته امداد افراد متعهد و متخصص هستند که در زمینه تامین موادِ اولیه ارزان‌قیمت، نظارت بر تولید با کیفیت و بازاریابی فعالیت دارند.

وی بیان کرد: ما نسبت به بازار استان در زمینه فروش فرش دستباف مددجویان مشکلی نداریم و فرش تولیدی مددجویان به‌صورت رایگان به مرکز ارسال می‌شود و نظارت کامل بر تولید و فروش فرش نیز صورت می‌گیرد.

کارشناس فرش کمیته امداد خراسان جنوبی گفت: در زمان حاضر فقط نقشه‌های قدیمی فرش برای استفاده کپی‌برداری می‌شود که نیاز است برای رونق بازار فروش این محصول، نقشه‌ها با طراحی جدید و متناسب با سلیقه بازار و دارای جذابیت و تنوع فراوان به‌روز رسانی شود و تاکنون در خراسان جنوبی این اقدام صورت نگرفته است.

وی ارتباط بیشتر بین بافنده و دانشگاه را لازم دانست و افزود: راهکارهای کارشناسی اساتید دانشگاه نقش موثری در به‌روز رسانی نقشه‌ها و کیفیت فرش تولیدی دارد که باید در این زمینه بیش از گذشته کار شود.

رضایی گفت: بافندگان برای فروش فرش خود می‌توانند از ظرفیت فضای مجازی هم استفاده کنند که نقش موثری در معرفی و فروش محصول در اقصی نقاط کشور دارد و برخی افراد در داخل استان از این طریق فرش خود را به فروش می‌رسانند و دغدغه‌ای هم ندارند.

وی اظهار داشت: بیمه قالی‌بافان نیز از طرح‌های تشویقی برای بافندگان بوده که از هشت سال گذشته در خراسان جنوبی اجرا شده و در حال حاضر اجرای این طرح متوقف شده اما در گذشته باید اولویت بیمه به بافندگان تمام‌وقت و سرپرستان خانواده داده می‌شد که بیشتر افراد بیمه‌شده پاره‌وقت هستند.