حوزه فرش نیازمند بازنگری و تحول در ساختارها و سیاست‌گذاری‌ها است

سایت اطلاع رسانی فرش ایران - کارپتور

به گزارش فرهنگستان هنر، همایش سه‌روزه فرش، سنت، هنر صبح امروز دوشنبه ۲۲ آذر ۱۴۰۰، با حضور هنرمندان، کارشناسان، دانشجویان و مشتاقان هنرهای سنّتی و صنایع‌دستی آغاز به کار کرد.

بهمن‌ نامورمطلق رییس فرهنگستان هنر، در سخنان خود فرش را بوم خیالات مردم ایران دانست و گفت: فرش آیینه زیبایی‌شناسی فرهنگ ایرانی و بوم خیالات مردم ایران است که این خیالات بعضی از اوقات متعلق به هنرمندان حرفه‌ای است و گاه روایت فرهنگ ایرانی از زبان مردم روستایی است و اگر کسی بتواند این بوم خیالات را بخواند، می‌تواند با ذهن ایرانی آشنا شود.

او در همین زمینه ادامه داد: فرش میراثی ارزشمند است که می‌تواند هویتمان را بازنمایی کند. واژه سنّت یعنی تداوم که در مخالفت با تکرار و گسست قرار دارد و در آن تغییر و اصلاحات هم هست.

نامورمطلق فرش را محصولی اقتصادی دانست که فرهنگستان هنر نمی‌تواند این جنبه آن را نادیده انگارد. او در این زمینه خاطرنشان کرد: فرش نمونه‌ای از اقتصاد مقاومتی است و همه ویژگی‌های اقتصادی را داراست؛ ارزآور است، اشتغال‌زاست و در شمار صنایع خلاق محسوب می‌شود. ما در صادرات فرش، زیبایی صادر و ارز وارد می‌کنیم و در جهان جایگاهی در این زمینه داریم.

رییس فرهنگستان هنر بازنگری در مبانی آموزش موضوعات مربوط به فرش و توجه به طراحی و مباحث زیبایی‌شناسی آن را در رشد و ارتقای جایگاه فرش مهم دانست و گفت: مباحث زیبایی‌شناسی فرش ایرانی یکی از مسائل جدی امروزمان در جهت احیای آن است. ما سال‌هاست که در این باره کاری جدی انجام نداده‌ایم و آنچه امروز نیز وجود دارد بیشتر ترجمه آثار دیگران است. کار فرهنگستان سیاست‌پردازی است و ما آمادگی داریم تا راه‌حل‌هایی مناسب و بنیادین برای مشکلات فرش پیدا کنیم. فرش محصول جهان ایرانی است و ما باید علم‌دار این هنر در دنیا باشیم و یکی از کارهایی که باید انجام دهیم ساختارشناسی و وضعیت‌شناسی است.

گزارشی از رویکردهای سه‌گانه همایش

تورج ژوله دبیر علمی این همایش، نخستین سخنران برنامه بود که با ارائه گزارشی از نحوه برگزاری همایش و برنامه‌ریزی‌های صورت‌گرفته برای همایش، سخنان خود را آغاز کرد و گفت: فرهنگستان هنر بر مبنای اهداف و رسالت خود، مبنی بر رویکردهای ساختاری و فکری در حوزه‌های فکری مختلف، در اواسط سال ۱۳۹۸ تصمیم به برگزاری رویدادی هدفمند و علمی و هنری در حوزه فرش دستباف گرفت.

این پژوهشگر فرش بیان کرد: شورای سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی این همایش رویکردی سه‌گانه در سه حوزه «مقالات علمی»، «نمایشگاه گره‌بافته‌های تصویری» و همچنین «نمایش فیلم و نگره فیلمسازان» را برای این همایش در نظر گرفت. در بخش مقالات ۲۶ مقاله به دبیرخانه این همایش رسید که پس از داوری و بررسی‌های صورت‌گرفته، هفت مقاله برتر توسط هیات‌داوران انتخاب شد و امروز در این برنامه از نویسندگان آن مقالات قدردانی می‌شود. این مقالات از فردا در سالن گلستان هنر فرهنگستان هنر ارائه خواهند شد. رویکرد مهم و متمایز اعضای هیات‌علمی توجه به اسناد و مدارک تاریخی در گرایش‌های مختلف خطی و چاپی بوده است که در پژوهش‌های پیشین به آن توجه جدی نشده است. برآنیم که با مطالعات و تعاملاتی که صورت می‌گیرد، این مهم به‌عنوان سرفصلی قابل‌تأمل در دروس اختصاصی رشته فرش مورد توجه جدی مسئولان وزرات علوم، تحقیقات و فناوری قرار گیرد.

او خاطرنشان کرد: بخش دیگر این همایشْ نمایشگاه «گره‌بافته‌های تصویری» با هدف رویکردی دوباره به ابعاد زیبایی‌شناسانه و به‌ویژه مردم‌شناسانه تصویربافی است که امروز در فرهنگستان هنر افتتاح می‌شود و تا سه روز ادامه خواهد داشت. بخش فیلم و نگره فیلمسازان بخش سوم این همایش است که چهارشنبه، ۲۴ آذر ۱۴۰۰، برپا خواهد شد.

فرش هم مظهر قدیم است و هم رویکردی آوانگارد دارد

محمدعلی رجبی رییس گروه تخصصی هنرهای سنّتی و صنایع‌دستی، دومین سخنران این همایش بود که سخنان خود را با قدردانی از برگزارکنندگان و دست‌اندرکاران این همایش آغاز کرد. او سپس، از زنده‌یاد استاد خلیل درودچی، مسئول گروه فرش در گروه تخصصی هنرهای سنّتی و صنایع‌دستی فرهنگستان هنر، یاد کرد و گفت: باید از استادانی که پژوهش‌های بسیاری در زمینه فرش انجام دادند و امروز جایشان خالی است نام ببریم. یکی از آنها مرحوم درودچی است که کارهای بسیاری در حوزه فرش انجام داد، خصوصا در زمینه اقتصاد فرش که رشته تخصصی او بود و هنوز هم جایگاه چنین درس و بحثی در حوزه فرش خالی است. همچنین، باید از استاد محسن محسنی یاد کرد که به دلیل بیماری نتوانستند در جمع امروز ما شرکت کنند؛ ایشان تحقیقاتی ارزنده در حوزه فرش انجام دادند.

رییس گروه هنرهای سنّتی و صنایع‌دستی فرهنگستان هنر در ادامه با اشاره به استفاده از واژه «سنّت» در این همایش اظهار کرد: اگر سنت را نشناسیم، فرش را نمی‌شناسیم؛ حتی ذات و ماهیت همه اینها را که هنر است نیز نمی‌توانیم شناسایی کنیم. سنّت واسطه تقرب به هنر و تمدن است. با سنّت تمدن شکل می‌گیرد، چراکه سنّت آن‌چنان‌که در قرآن کریم بهترین تعبیرها را دارد، شامل سه ریشه است که ریشه اصلی آن در اسم القدیم خداوند است، یعنی ریشه در قدیم دارد. ریشه دیگر آن الحی است، یعنی همیشه زنده است.

او در همین زمینه ادامه داد: اگر تاریخ هنرهای سنّتی خود را ببینیم، درمی‌یابیم که این هنرها بهترین‌های روز خودشان بودند و امروز نیز همچنان زنده‌اند به‌طوری‌که امروز می‌توانیم از فرش، که هزاران سال قدمت دارد، سخن بگوییم و برای آن همایش بگذاریم. در عین حال، این هنر بسیار آوانگارد است و رویکردی به آینده دارد و مظهر اسم الباقی است، از این‌رو که ما امروز می‌توانیم درباره فرش سخن بگوییم، چراکه تاریخ دارد.

رجبی درباره ذات هنرهای سنّتی تصریح کرد: هنر در فرهنگ سنّتی گویای حقیقتی است که از وجود آدمی ظهور می‌کند و وجود آدمی مملو از این حقایق است. کجا این حقیقت را نشان می‌دهد؟ آنجا که زیبایی را نشان می‌دهد زیرا حقیقت در هر ظرفی ظهور نمی‌کند. باید به فرش نه به‌عنوان زیرانداز بلکه به‌عنوان دسترنج زنان و مردان و کودکان نگاه کرد؛ حتی راه رفتن روی فرش آداب دارد.

این عضو پیوسته فرهنگستان هنر فرش را وابسته به معماری نیز دانست و خاطرنشان کرد: فرش در خانه شکل می‌گیرد؛ خانه‌ای با فضا و تفکر ایرانی که باید مورد مطالعه قرار گیرد.

رجبی در پایان سخنان خود، به این مطلب اشاره کرد که باید فرش را احترام کنیم؛ به احترام انسان که اشرف مخلوقات است و اشرف مخلوقات چیزی شریف می‌آفریند.

فرش هنر مردمی و مانند زبان فارسی بخشی از هویت ایرانی است

سخنران بعدی این همایش سید رضی حاجی‌آقامیری، پژوهشگر و کارگردان هنری حوزه فرش بود که فرش را چون زبان فارسی بخشی از هویت ایرانی دانست و گفت: عنوان این همایش که شامل «هنر» و «سنّت» است اَشکالی مختلف دارد؛ یکی هنر را به گونه‌ای تعریف می‌کند و دیگری به گونه‌ای دیگر. باید بررسی کنیم که جایگاه این دو واژه برای فرش کجاست. این واژه‌ها دارای بار معنایی است و در هر اجتماع و تفکر فرهنگی معنای خاص خود را دارد. وقتی درباره هنر فرش صحبت می‌کنیم، باید دلایلی کافی داشته باشیم و بدانیم از کدام یک از تعاریف بهره می‌بریم. مثلاً آیا می‌توان به فرش‌های تابلویی که امروز به تابلوفرش معروف است هنر گفت؟ یا فرش تنها زیرانداز است؟ یا نه، در عین زیراندازبودن صفت دیگری هم دارد؟ در طول تاریخ چه شد که پس از گذشت زمان، علاوه بر کاربردی‌بودن، نقوشی بر وسایل نقش کردند؟

این پژوهشگر ادامه داد: با گذشت سال‌ها، مرتب عناصر و پدیده‌ها تغییر کرده است و تغییرات تا بدان‌جا پیش رفته که ماهیت خود را زایل می‌کند و امروز با پدیده‌ای مواجهیم که باعث تغییر ماهیت موضوعات شده است. آنچه امروز ما به عنوان فرش می‌فهمیم با آنچه پیش‌تر بوده متفاوت است.

او تصریح کرد: اگر سنّت را نشناسیم، نخواهیم توانست فرش را بفهمیم. سنّت هم گذشته است و هم نیست و خلاقیت ریشه در سنّت دارد. اهل هنر همواره با نگاه انتقادی به هنر نگاه می‌کنند و با احترام به سنّت و نقد آن، شروع به خلاقیت و نوآوری می‌کنند. نوآوری چیزی عجیب نیست که کاملا بریده از سنّت باشد و فرش بدون نگاه‌کردن به بنیادهای کهنش نمی‌تواند خلق شود.

فرش مقوله‌ای مهم برای بسیاری از فیلم‌سازان بوده است

علیرضا قاسم‌خان سخنران دیگر این همایش بود که به تهیه فیلم و کتابی که در راستای این همایش تهیه شده پرداخت و گفت: در ابتدای کار، تصورم بر این بود که در بخش «فرش در نگره فیلمسازان» فقط می‌توان به ارائه مقاله‌ای در این زمینه بسنده کرد، اما در همان گام‌های نخستی که برای این همایش برداشتیم متوجه شدیم که کارهای بسیاری در زمینه فیلم‌های داستانی، مستند و حتی انیمیشین به انجام رسیده است و در واقع، فرش مقوله‌ای مهم برای فیلم‌سازان بوده است.

او با اشاره به فیلم‌های داستانی و مستند توضیح داد: در فیلم‌های قبل از انقلاب بیشتر به جایگاه فرش‌فروشان توجه شده است. البته، مستندهایی را نیز زرین‌کلک و بعضی دیگر از فیلمسازان ساخته‌اند، اما به‌تدریج، با آمدن مرکز سینمای مستند و تجربی و انجمن سینمای جوان، به مقوله فرش توجهی ویژه شده، به‌طوری که درخشان‌ترین فیلم متعلق به رضا میرکریمی است که در آن، پانزده کارگردان با موضوعات مختلف به مقوله فرش پرداخته‌اند که از جمله آنها می‌توان به فیلم‌های خسرو سینایی و عباس کیارستمی اشاره کرد.

فرش به‌عنوان سندی ملی در کنار دیگر اسناد قرار دارد

محسن روستایی سخنران آخر این مراسم بود که به بررسی «جایگاه اسناد و نسخ خطی در پژوهش‌های تاریخ هنر» پرداخت.

او با ذکر اینکه فرش و قالی هم می‌تواند در سابقه تاریخی ایران به‌عنوان سندی ملی در کنار اسناد و نسخ خطی محسوب شود، گفت: در ادبیات ایران و ادبیات عرفانی، همیشه واژه «عرش» در کنار «فرش»، به دلیل توازن و تفاهم، به‌عنوان واژه‌های هم‌تراز، در کنار هم قرار می‌گیرد. زمین جایگاه انسان کامل است و فرش، به‌عنوان تمثیل و نمادی از زمین، جایگاهی ویژه یافته و تجلیگاه عرش و عالم ملکوت قرار گرفته است. فرش نمایانگر باغ و بستان رنگارنگ است که دم‌به‌دم ما را به یاد جنت‌المأوا می‌اندازد.

وی افزود: در منابع مستندی که مورخان در نظر می‌گیرند تا بتوانند آثار مستدل خود را سامان‌دهی کنند به تقسیم‌بندی پنج‌گانه‌ای می‌رسیم. مورخان نیاز دارند که به «منابع ذهنی و عقلی»، که همان ادبیات شفاهی است، رجوع کنند، دیگری «منابع و اسناد باستان‌شناسی» است، بعدی «منابع ترسیمی و تصویری» است که فرش‌بافته‌ها در این قسمت از منابع قرار می‌گیرد. فرش دارای سه ارزش هنری، تزیینی و تاریخی است. منبع بعدی «منابع مکتوب» است که شامل نسخ خطی، سفرنامه‌ها و کتاب‌های چاپی است. آخرین منبع «اسناد و منابع آرشیوی» است یعنی اسنادی که نه تاریخ است، نه هنر است، نه ادبیات است ولی همه اینها در آن وجود دارد و مرور زمان می‌تواند اسناد تاریخی را به منبعی قابل‌اعتنا مبدل کند. برای هنر فرش‌بافی باید از دو جهت به اسناد تاریخی رجوع کنیم. اسناد فرش گاهی منبعی است مثل نکاح‌نامه و عقدنامه اما در آن راجع به فرش صحبت شده است. نوع دیگر یادکردن فرشْ «فرش‌نامه»‌ها هستند؛ سندی که در صفر تا صد آن یک فرش را معرفی کرده باشند و نمادها و طرح‌ها و گره‌های آن را تبارشناسی کنند. به نظر می‌رسد نیاز است برای فرش‌های نفیس «فرش‌نامه» تهیه شود.

در این همایش از سیداکرم اولیایی‌طبایی، شادی بهره‌مند و مهدی کشاورز، اعظم رسولی، مونا سلطانی و زهرا فاطمی‌مقدم، داود شادلو، سید محمدمهدی میرزاامینی، سحر نوروزی و سجاد نوروزی، برای ارائه مقالات برتر تجلیل شد.

این همایش با افتتاح نمایشگاه «گره‌بافته‌های تصویری تاریخی» و پخش فیلم مستند «حکایت سفر تنهایی» به کارگردانی علیرضا قاسم‌خان نخستین روز خود را پشت سر گذاشت.

همایش «فرش، سنّت، هنر» با ارائه مقالات علمی در روز سه‌شنبه، ۲۳ آذر ۱۴۰۰، به کار خود ادامه می‌دهد. علاقه‌مندان می‌توانند از طریق این پیـــــوند به‌صورت مجازی در این همایش شرکت کنند.