سوغات ترش و شیرین خراسان شمالی

بیشتر استان‌ها و شهر‌های ایران علاوه بر داشتن اماکن تاریخی و دیدنی و جاذبه‌های گردشگری، خوردنی‌های منحصر به‌ فردی دارند که وقتی اسم شهری را می‌شنویم، ناخواسته به یاد آن خوردنی یا مزه خاص آن می‌افتیم.

از سوی دیگر، محصولات صنایع دستی و سنتی برخی از استان‌ها در حکم یادگار‌هایی هستند که خاطره دوران مسافرت را برای سالیان سال در ذهن ما زنده نگه می‌دارند.

حضور قومیت‌های مختلف با فرهنگ‌های متنوع در خراسان شمالی و هم‌نشینی جذاب و در خور تحسین آنان باعث شده تا تولیدات سوغات و صنایع دستی این خطه با تنوعی کم نظیر شهرتی جهانی بگیرند.

* آب نبات بجنوردی

شهر بجنورد، مرکز استان خراسان شمالی همواره با سوغات آب نبات خود که به شکرپنیر نیز معروف است، کام مسافران را شیرین کرده و هرگاه از این شهر نامی برده می‌شود ناخودگاه طعم آب نبات آن در کام می‌پیچد.

آبنبات بجنورد را از خمیر کش داده شده شکر که موجب سفید شدن رنگ آن می‌شود، تولید می‌کنند.

این خمیر را از قالب‌های مخصوص و در اندازه‌های دو سانتیمتر مکعبی عبور داده و پس از خشک شدن در کمتر از یک ساعت در پاکت‌های پلاستیکی نیم تا یک کیلوگرمی بسته‌بندی و به بازار عرضه می‌کنند.

خمیر آبنبات به مغز گردو، مغز پسته، هل، دارچین، پودر لیمو، کنجد و سایر مواد مغذی و معطر نیز آغشته و آبنبات‌هایی به همین نام روانه بازار می‌شود که در استان‌های مجاور خراسان شمالی، به ویژه در خراسان رضوی طرفداران زیادی دارد.

در سطح شهر بجنورد شمار زیادی مغازه آبنبات فروشی وجود دارد و شاید برایتان جالب باشد بدانید که در کارگاه‌های آبنبات سازی این شهر ماهانه حدود ۶۰۰ تن آبنبات تولید می‌شود و بنابراین می‌توان گفت شغل بسیاری از اهالی شهر به نحوی با این صنعت در ارتباط است.

* قره قروت

وجود مراتع و چراگاه‌های مناسب در خراسان شمالی رونق خوبی به بخش دامداری داده و قره قروت هم یکی از تولیدات وابسته به دامداری است.

قره قروت یک فرآورده لبنی به رنگ سیاه یا قهوه‌ای و گاهی سفید یا زرد است که مزه‌ای ترش دارد و از دوغ یا ماست به دست می‌آید که یکی از سوغات‌های استان خراسان شمالی محسوب می‌شود.

* کشک

کشک، محصولی سنتی است که از جوشاندن ماست به دست می‌آید، این محصول دارای کلسیم بسیار بالایی بوده و با طعم خوش مورد رضایت کلیه مصرف کنندگان از جمله کودکان است.

* دست‌بافته‌های سنتی

سفره کردی، لباس‌های محلی، قالی، گلیم، چاروق، پشتی و قالیچه‌های مرغوب ترکمنی، کشک، لواشک و قره قروت در بجنورد؛ قالیچه و خرسک، جاجیم، نمد، پوستین، خشکبار و سیب بهاره در شیروان، چادر شب روئین، حوله دستی در اسفراین، کلاه کرکی جاجرمی، جل و زیورآلات اسب ترکمن و کشمش و آجیل از دیگر سوغات خراسان شمالی است.

کشک، قره قروت، ماست خشک و انواع خشکبار نظیر گردو و کشمش سوغات شهرستان‌های فاروج، شیروان، مانه و سملقان، بجنورد، جاجرم و گرمه را تشکیل می‌دهند.

کشمش بیدانه که از انگور‌های مرغوب تولید می‌شود سوغات شهرستان‌های شیروان و فاروج است و انگور کلاهداری که تا عید نیز در سردخانه ماندگاری دارد شیرین و قرمز رنگ است و سوغات پرطرفدار شهرستان بجنورد است.

صنایع دستی خراسان شمالی به عنوان بخشی از جاذبه گردشگری استان که هر ساله مسافران زیادی را پذیرا است، جایگاه خاص خود را دارد.

تولیدات صنایع دستی در این خطه با توجه به زیست قومیت‌های مختلف کرد، ترک، ترکمن، تات و فارس در استان از تنوع چشمگیری برخوردار است.

* نان قتلمه بجنورد

نان قتلمه از نان‌های شیرینی است که در بجنورد، قوچان و شیروان بیشتر پخت می‌شود و در اصل یکی از نان‌های محلی این مناطق به شمار می‌رود، این نان از خمیر آرد سفید به همراه زردچوبه و کره درست می‌شود.

پس از پخت در بعضی از مناطق روی آن را با شکر و دارچین می‌پوشانند، طعم و عطر بی نظیر این نان باعث می‌شود شما مجذوب آن شوید.

کارگاه‌های شیرینی پزی بجنورد آن را در فر می‌پزند و شما می‌توانید این نان خوشمزه را برای صرف یک میان وعده تهیه کنید، زیرا خوردن نان محلی تنوری طعم و مزه دیگری دارد.

گلیم بافی، زیلو بافی و پلاس

گلیم‌بافی، زیلوبافی، سفره کردی، پلاس، پاپوش‌های سنتی، چارق دوزی، ساخت و ساز‌های سنتی، رنگرزی سنتی و دوخت لباس‌های محلی و نمدمالی از جمله صنایع دستی تولید شده در استان است.

گلیم، نوعی فرش پرزدار است که با درگیری تار و پود به یکدیگر ایجاد می‌شود و از جمله قدیمی‌ترین زیرانداز‌ها است که محققان سابقه‌ای هفت هزار ساله برای آن تخمین می‌زنند.

الیاف استفاده شده در این زیرانداز عمدتا از نوع طبیعی بوده و بیشتر به عنوان زیرانداز یا تزئین به کار می‌رود.

طرح گلیم‌های تولیدی در این خطه متاثر از فرهنگ سنتی و محیط جغرافیایی طبیعی بافندگان است و در بیشتر روستا‌های استان هنگام بافت از نقشه استفاده نمی‌شود و از نقوش ذهنی که دارای تنوع بیشتری است، استفاده می‌شود.

گلیم‌های تولیدی این خطه دارای بافت یکرو و دورو هستند و کاربری آن‌ها به عنوان روفرشی، رومیزی، جوال، خورجین، پادری، کناره، گلیم زیرانداز، گلیم تزیینی مانند تابلو، رختخواب بند، کوله پشتی، رومبلی، کفش و کیف زنانه، جوراب، دستکش و چاروق و زانوبند مرسوم است.

سفره کردی، رایج‌ترین هنر عشایر کرد، نوعی گلیم بافته شده به نام سفره کردی است که بازگو کننده داستان زندگی بافنده است.

این هنر مختص به خراسان و از بافته‌های منحصر به فرد زنان کرد عشایر این خطه است که در شهرستان‌های بجنورد، مانه و سملقان، شیروان، فاروج و اسفراین رواج دارد.

سفره کردی در ابعاد مختلف به نقش‌های بسیار زیبا و با مضامین و مفاهیم عمیق که ریشه در باور‌های این منطقه دارد، از جنس پشم بافته می‌شود.

نقش‌های به کار رفته در این دست بافته‌ها نیز دارای تنوع بسیاری بوده که عمدتا شامل نقش‌های انتزاعی گیاهی، حیوانی و نقوش هندسی و بر اساس سه شکل مربع، مثلث و دایره است.

جاجیم بافی، جاجیم دست بافته‌ای ضخیم شبیه پلاس یا گلیم که راه راه و رنگین است و مانند سایر دست بافته‌ها به عنوان زیرانداز استفاده می‌شود و جنس آن عمدتا از پشم انتخاب می‌شود.

رنگ و نقش جاجیم متنوع و نماد‌هایی مانند جوان بودن بافنده و امید به آینده‌ای روشن را در بر دارد.

فرش و قالیچه

فرش و قالیچه ترکمن، فرش ترکمن هنر دست زنان ترکمن خراسان شمالی است که در منطقه مرزی و ترکمن نشین جرگلان بجنورد و شهرستان مانه و سملقان رواج دارد و نقش‌های بسیار زیبا و خاص آن چشم را نوازش می‌دهد.

عمدتا نقش‌های فرش ترکمن از لحاظ شکل هندسی و شکستگی خطوط، خاص مردم کوچ‌نشین است که به صورت ذهنی و در انواع طرح‌های ترکمن یموتی، شانه ای، آغال، چهار قاب، غزال گز و قاشقی بافته می‌شود.

یکی دیگر از دست بافته‌های زیبا که توسط زنان ترکمن بافته می‌شود پشتی‌های ترکمنی است که شامل دو قسمت پلاس و قسمت پرزدار است.

پشتی ترکمنی بسیار شبیه قالیچه است و رنگ‌های آن بیشتر چهار رنگ قزل، طلایی، قره و آق است و نقوش جای گرفته در آن را گلچه و قره نقش می‌خوانند.

چاروق دوزی دیگر هنر مردمان این خطه است که به نوعی پای افزار یا کفش اطلاق می‌شود که از پوست تهیه شده و آن را با ریسمان‌های ضخیم و بلندی به پا می‌بندند.

این پاپوش سنتی استان خراسان شمالی از زمان‌های بسیار دور مورد استفاده مردم این منطقه بوده است.

چاروق با ویژگی‌ها و ظاهر خاص آن از گذشته‌های دور در مناطق شمال شرقی ایران از جمله بجنورد متداول بوده و با توجه به وجود ساکنان کرد و ترک می‌توان این پای افزار سنتی را متعلق به این منطقه دانست.

نساجی سنتی نیز با زندگی مردم این سرزمین گره خورده است و علی رغم افول این هنر در سطح کشور در استان خراسان شمالی با منسوجاتی نظیر چادرشب در شهرستان‌های جاجرم و اسفراین همچنان کم و بیش تولید می‌شود.

چوخه

چوخه از دیگر صنایع دست باف در استان خراسان شمالی است که در دهه‌های اخیر این هنر دستی نیز رو به خاموشی گراییده است.

این دستبافته از پشم بره یا شتر تهیه و پس از آماده شدن پشم و تبدیل پشم به نخ تابیده از طریق پودگذاری بر روی دار زمینی تولید می‌شود.

چوخه به عنوان جلیقه، لباس کشتی (پالتوی چوخه)، پاتابه، کت و شلوار به کار می‌رود و به علت نوع آب و هوای سرد و شرایط اقلیمی، مردان، چوخه را به عنوان لباس زمستانی استفاده می‌کرده اند.

معمولا جوانان و پهلوانان ایل که عموما ورزشکار و سختکوش بوده اند سفارش پالتوی چوخه را می‌دادند و این لباس را به عنوان پوشش خاص این ورزش در هنگام مبارزه کشتی به تن می‌کردند.

نام کشتی محلی باچوخه در خراسان شمالی که با گذشت زمان همچنان در این استان رونق دارد بر گرفته از این لباس است.

جوراب بافی نیز از دیگر هنر‌های دستی در خطه شمال خراسان به خصوص گستره خراسان شمالی است که بیشتر مورد استفاده اقوام چادرنشین بوده و به جوراب کرکی شهرت دارد، نخ این فرآورده دستی از پشم گوسفند تهیه می‌شود.

کلاه کرکی معروف‌ترین هنر‌های دستی در خراسان شمالی به خصوص در منطقه جاجرم در جنوب غربی این استان است که با ثبت آن در یونسکو به جرگه هنر‌های ایرانی پیوسته و شهره جهانی یافته که از جنس کرک است و به علت داشتن حفاظ روی گوش در اصطلاح محلی به کلاه گوشی نیز معروف است.

نمدمالی، نمد مصنوعی است که بر اثر درگیری و تراکم پشم و کرک در شرایط فنی مناسب از طریق ورز دادن تهیه می‌شود.

این مصنوع در منطقه راز و جرگلان بیشتر به چشم می‌خورد و زمینه آن خودرنگ بوده و به رنگ‌های کرم و قهوه‌ای تولید شده و در نگاره‌های جای گرفته در آن نیز از رنگ قرمز استفاده می‌شود.

هنگام نقش اندازی در نمد از تصاویر و موتیف‌های هندسی و همچنین حرکات حلزونی استفاده می‌شود و از نمد برای تهیه کلاه، پالتو و زیر انداز استفاده می‌کنند.

رودوزی‌های سنتی، رودوزی سنتی هنر آراستن پارچه‌های ساده با بهره گیری از نخ‌های الوان با کمک سوزن و قلاب است.

هنرمندان به کمک بخیه‌های ظریفی که بر منسوجات ساده می‌نشانند تلفیق زیبایی از صبر و شکیبایی و هنر را به نمایش می‌گذارند.

رودوزی‌های سنتی یکی از گسترده‌ترین شاخه‌های هنر‌های سنتی است و در خراسان شمالی با توجه به تنوع قومیت‌ها از جمله کرمانج و ترکمن این هنر از جایگاه مناسبی برخوردار است.

از انواع دوخت‌ این خطه گلدوزی روی پوستین، روی چاروق، ملیله دوزی و منگوله بافی، یراق دوزی و ابریشم دوزی، زنجیره دوزی، دوخت‌های کردی این منطقه، سنبله دوزی، زری دوزی و نوار دوزی را می‌توان نام برد.

زیورآلات سنتی، زیور آلات مکمل لباس‌های سنتی و بومی بوده و معرف آداب، رسوم، عادات و سنن و فرهنگ مردم استان است و در مراسم عروسی و جشن و شادمانی اسب عروس نیز با زیورآلات خاص تزیین می‌شده است.

هنرمندان ترکمن خراسان شمالی با استفاده از طلا، نقره، قلع، فیروزه، یشم، عقیق مهره‌ها و نگین‌های شیشه‌ای رنگی با ابزاری، چون سندان، چکش، سمباده، سوهان، انبردست، سیم چین و مته و با ذوق و مهارت خاصی، ضمن حفظ ویژگی‌ها و اصالت‌های منطقه به خلق این آثار هنری مشغول هستند.

موسیقی

از آن‌جا که موسیقی به عنوان یکی از ارکان مراسم، جشن‌ها و آیین‌های مختلف در فرهنگ بومی، مذهبی و ملی این استان جایگاه ویژه‌ای داشته، ساخت ساز‌های سنتی همواره از مراتب خاصی برخوردار بوده و حضور هنرمندان کمالگرا و مبتکر در ساخت ساز‌های ایرانی به خوبی مشهود است.

از ساز‌های بومی و رایج در خراسان شمالی می‌توان به دوتار، سه تار، دهل و سرنا، دایره، کمانچه و قشمه اشاره کرد.

ساز قشمه، جزو ساز‌های اصیل استان است که دارای هفت بند در بالا و یک بند در زیر است و بدنه نی آن از جنس چوب ساخته می‌شود.

جنس این ساز‌ها غالبا از چوب‌های گردو، سنجد، توت و افرا بوده است و در ساخت ملزومات آن‌ها نیز از موادی، چون استخوان و شاخ قوچ استفاده می‌شود.

رنگرزی سنتی، رنگین کردن الیاف یا پارچه‌های ابریشمی، پشمی، کرک و پنبه را با استفاده از مواد طبیعی که منشأ گیاهی یا حیوانی دارند، با کمک روش‌های قدیمی و کاملا سنتی رنگرزی می‌گویند.

به تبع رونق دستبافته‌های متنوع در خراسان شمالی و وجود شرایط اقلیمی مساعد و وجود بافت گیاهی متنوع در منطقه و همچنین رونق دامداری در آن این هنر صنعت در این استان از پیشینه بسیاری برخوردار است.

رنگرزی سنتی، با وجود تفاوت‌هایی که در مناطق مختلف وجود دارد، دارای فرمول مشخصی است و حاصل تجربه صد‌ها ساله مردمان این مرز و بوم است که همواره با اقتباس از طبیعت به زندگی خود رنگ بخشیده اند.

منبت چوب، در استان خراسان شمالی با توجه به شرایط مساعد اقلیمی و تنوع بافت گیاهی و امکان تهیه انواع چوب در این استان به ویژه در دهکده رویین اسفراین این هنر از رونق خاصی برخوردار بوده است.

از دیگر رشته‌های صنایع دستی در خراسان شمالی می‌توان به سفالگری، تذهیب، نگارگری (مینیاتور)، منبت‌کاری، چلنگری، آهنگری، مسگری، قلم‌زنی، جلدسازی سنتی، رنگرزی سنتی، نقاشی روی چرم، پارچه و شیشه سرامیک و انواع سوزندوزی اشاره کرد.

* غذا‌های سنتی

به گفته کارشناسان اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی بیش از ۱۰۰ نوع غذای سنتی در این استان وجود دارند.

دلمه، فتیر مسکه، آش یارمه، نان محلی قطاب، شله ماش، قروتو، کاچی، اُجِز یا اشکنه، آش جوشواره، دیمه دَنی، قابلی، کماج و آش بلکه از جمله غذا‌های سنتی استان خراسان شمالی است.

در خراسان شمالی کردها، تات ها، ترک ها، ترکمن‌ها و حتی بلوچ‌ها انواع و اقسام غذا‌ها و نان‌ها و دمنوش‌های خاص خودشان را دارند.

اکنون، خراسان شمالی ۶۰ رشته زنده و فعال صنایع دستی دارد و ۱۵ هزار صنعتگر و هنرمند در زمینه تولید این صنایع فعالیت می‌کنند.

استان خراسان شمالی در حدفاصل دو قطب سیاحتی شمال و زیارتی مشهد مقدس واقع شده است. در این استان، ۸ هزار و ۷۰۰ جاذبه گردشگری شناسایی شده‌اند که در حوزه‌های مختلف وجود دارند. این استان در شمال شرق کشور قرار دارد.