سیروس پرهام، با نام مستعار میترا، (متولد ۳ بهمن ۱۳۰۷خورشیدی، شیراز) مترجم، ویراستار، منتقد ادبی، هنرشناس، فرش‌شناس ایرانی و از بنیان‌گذاران سازمان اسناد ملی ایران است .پرهام مدرک لیسانس را در ۱۳۳۰ از دانشگاه تهران و دکترا را در ۱۳۳۳ از دانشگاه برکلی در رشتهٔ علوم سیاسی گرفت. وی در زمره کسانی است که برای نخستین بار در ایران به شیوه نقد ادبیِ غربی به این کار پرداختند. پرهام در ۱۳۳۳ کتاب «رئالیسم و ضد رئالیسم» را نوشت که پس از دو ماه نایاب شد. این کتاب به همراه «مکاتب ادبی»، نوشتهٔ رضا سیدحسینی، از نخستین آثار در نوع خود و مدت‌ها مرجع نویسندگان ایرانی بود. به گفته محمد شمس لنگرودی، پرهام فعال‌ترین منتقد ادبی دهه سی. منتقدی مارکسیست، فعال‌ترین منتقد ادبی جامعه‌گرای این دهه است، هرچند که لنگرودی معتقد است نقد پرهام «دیواری ستبر» بین هنر رئالیستی و هر آنچه غیر رئالیستی است می‌کشد.
پرهام از نخستین ویراستاران ایرانی و اولین ویراستار مؤسسه انتشارات فرانکلین (علمی و فرهنگی امروز) است. وی در هنرشناسی نیز دستی دارد و مجموعه ۱۵ جلدی «سیری در هنر ایران» نوشته آرتور اپهام پوپ و همسرش فیلیس اکرمن را مؤسسه علمی و فرهنگی، به سرویراستاری او ترجمه و تهیه کرده‌است. سیروس پرهام به عنوان پیشکسوت ویراستاری ایران در یکشنبه ۹ آبان ۱۳۹۵ به همراه مهدی قنواتی و مهناز مقدسی، انجمن صنفی ویراستاران را تأسیس کردند.
در زمینه ترجمه هم، جدای از مقالاتی که پرهام در مجلات گوناگون به چاپ رسانده. گزیده‌ای از اشعار والت ویتمن، شاعر ملی آمریکا، تحت عنوان «گزیده اشعار والت ویتمن» و «ای آن‌که مرا اکنون در دست داری» از او منتشر شده است.
پرهام از جمله نسل دوم بنیان‌گذاران انتشارات نیل است..در زمینهٔ کار مطبوعاتی هم می‌توان به سوابق وی در مجله «خوشه، که اختصاص داشت به شاعران نوپرداز، «جُنگ صدف، از نشریات متعلق به حزب توده، و نشریه «انجمن کتاب» اشاره کرد. پرهام سلسله مقالاتی را نیز با نام مستعار سایروس برام و به صورت پاورقی درباره انقلاب ایران در روزنامه اطلاعات می‌نوشت که بعدها مؤسسه انتشاراتی امیرکبیر آن را تحت عنوان «انقلاب ایران و مبانی رهبری امام خمینی» به صورت کتاب چاپ کرد.
اما زمینه حرفه‌ای پرهام سازمان اسناد است. وی از بنیان‌گذاران این رشته در ایران و از ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۹ نیز رئیس سازمان اسناد ملی ایران بود.
پرهام از پژوهندگان رشته فرش‌شناسی ایرانی است و در این زمینه تألیفات مهمی دارد و مدتی هم عضو هیئت مدیره موزه فرش ایران بوده‌است. کتب تألیفی او از جمله دستباف‌های عشایری و روستایی فارس در زمره کتب درسی و مرجع رشته فرش هستند.
دکتر سیروس پرهام (1307-1404)
از تولد تا وفات — بیوگرافی، آثار و خدمات
دکتر سیروس پرهام، پژوهشگر و مترجم نام‌آشنا و از پیش‌کسوتان فرش‌شناسی ایران، روز دوشنبه ۲۴ شهریور ۱۴۰۴ (۱۵ سپتامبر ۲۰۲۵) در ۹۷ سالگی درگذشت. ایشان زندگیِ علمی و حرفه‌ای پرباری داشت و در حوزه‌هایی چون نقد ادبی، ترجمه، تاریخ هنر و به‌ویژه پژوهش و ترویج میراث فرش ایران خدمات چشمگیری ارائه نمود. فقدان ایشان ضایعه‌ای بزرگ برای عرصهٔ فرهنگ و هنر ایران است. ا.
بیوگرافی مختصر
- زادروز و زادگاه: دکتر سیروس پرهام در روز ۳ بهمن ۱۳۰۷ خورشیدی در شیراز زاده شد.
- تحصیلات: وی دوره‌های دانشگاهی را در ایران آغاز کرد و برای ادامهٔ تحصیل به خارج رفت؛ در کارنامهٔ علمی او فعالیت‌های آکادمیک و پژوهشی متعدد ثبت شده است. (منابع مرجع دربارهٔ سوابق تحصیلی و آغاز کارهای پژوهشی وی در منابع رانده‌شده و پرونده‌های علمی موجود قابل رؤیت است).
- سایر نام‌ها/پنهان‌نام‌ها: در برخی متون از نام‌های مستعار یا امضاءهایی نظیر «میترا» و «دکتر میترا» نیز برای او یاد شده است.
سوابق حرفه‌ای و خدمات فرهنگی — خلاصهٔ اهم فعالیت‌ها
- پایه‌گذاری و مدیریت اسناد ملی: دکتر پرهام از بنیان‌گذاران و مدیران ارشد در حوزهٔ اسناد ملی بود و از سال ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۹ ریاست سازمان اسناد ملی (مرکز اسناد) را بر عهده داشت که نقش مهمی در سامان‌دهی سرمایهٔ اسنادی کشور ایفا کرد.
- نقش در ترویج و پژوهش فرش ایران: او به عنوان فرش‌شناس و پژوهشگر در حوزهٔ فرش دستباف ایران شناخته می‌شد؛ پژوهش‌ها و کتاب‌هایش در دانشگاه‌ها و مراجعِ آموزشیِ رشتهٔ فرش به‌عنوان منابع مرجع مورد استفاده قرار گرفته‌اند و مدتی نیز عضو هیئت‌مدیرهٔ موزهٔ فرش ایران بود.
- نقد و ترجمه ادبی: پرهام از نخستین کسانی بود که نقد ادبی به شیوهٔ مدرن را در ایران رواج داد و در عرصهٔ ترجمه و ویراستاری نیز آثار قابل توجهی از خود به‌جا گذاشت؛ برخی ترجمه‌ها و ویراستاری‌های او در مجموعه‌های مرجع نشر یافته‌اند.
- نقش‌های فرهنگی دیگر: مشارکت در نهادهای فرهنگی، مشاوره در موزه‌ها و مؤسسات هنری و شرکت در پروژه‌های تحقیقاتی دربارهٔ تاریخ و فنون فرش از دیگر فعالیت‌های ایشان بوده است.
آثار و تألیفات (فهرست انتخابی کتاب‌ها)
در منابع عمومیِ فهرست آثارِ دکتر سیروس پرهام، مجموعه‌ای از تألیفات و ترجمه‌ها به چشم می‌خورد که در زیر فهرستِ انتخابیِ مهم‌ترینِ آن‌ها آمده است. برای فهرست کامل می‌توانید به صفحات فهرست‌نگار کتاب‌ها مراجعه کنید.
فهرست انتخابی کتاب‌ها و تألیفات (به ترتیب موضوعی/نمونه)
- فرش و فرشبافی در ایران — (کتابی مرجع که در شش فصل به تاریخ و فنون فرش ایران می‌پردازد
- تاریخ فرش و فرشبافی در ایران — مجموعه‌مقالات و مقالهٔ گردآوری‌شده‌ای دربارهٔ تاریخ فرشبافی در ایران (برخی مقالات پیش‌تر در مجامع و نشریات تخصصی چاپ شده‌اند).
- دستباف‌های عشایری و روستایی فارس — پژوهشی میدانی و تحلیلی که به‌عنوان منبع درسی در رشتهٔ فرش مطرح شده است.
- رئالیسم و ضد رئالیسم (۱۳۳۳) — یکی از آثار اولیهٔ او در حوزهٔ نقد ادبی که مورد توجه قرار گرفت.
- ترجمه‌ها و ویراستاری‌های متعدد — شامل ترجمهٔ آثار ادبی و متون مرتبط با هنر و تمدن غرب و ویراستاری مجموعه‌ای از متون مرجع هنری و ادبی.
نقش و جایگاه ایشان در عرصهٔ فرش‌شناسی ایران
دکتر پرهام یکی از پایه‌گذاران شاخهٔ علمیِ فرش‌شناسی در ایران به‌شمار می‌آید؛ کتاب‌ها و مقالاتش به تحلیلِ شکل، ساختارِ گره‌ها، بررسیِ نقوش و ریشه‌های تاریخیِ بافته‌ها اختصاص دارد و بسیاری از پژوهشگران و دانشجویان رشتهٔ فرش از آثار او بهره‌مند شده‌اند. علاوه بر پژوهش، حضور فعال ایشان در هیئت‌های مشورتیِ موزه‌ها و نهادهای اسنادی به حفظ، طبقه‌بندی و معرفی میراثِ منقولِ ایران یاری رسانده است.
مراسم تشییع و پیام‌ها
خبرگزاری‌های رسمی و رسانه‌های فرهنگی در روز درگذشت، پیام‌های تسلیت منتشر کردند و مقام‌های رسمی نیز فقدان او را تسلیت گفتند. بر پایهٔ گزارش‌ها، بنا بر وصیت مرحوم، پیکر ایشان در صحن امامزاده طاهر کرج آرام گرفت.
دیدگاه ها