فرش نخجوان نمونه ای از هنرهای کاربردی تزیینی

سایت اطلاع رسانی فرش ایران - کارپتور
نوشته: سوسنبر آقامالیوا

قالی بافی یکی از هنرهای کاربردی تزیینی قدیمی آذربایجان است.  این هنر که مورد علاقه مردم آذربایجان بود، قرن ها با دقت فراوان از نسلی به نسل دیگر منتقل شد.  مردم برای تامین آسایش خود به حرفه اولیه نمدمالی پرداختند و بعدها شروع به بافتن طرح های مختلف از پشم های رنگارنگ روی نمد کردند.

در طول هزاره نمد در امور منزل و انواع فرش ترویج شده بود که از آن ها بست حصیر، پالاز(پلاس)، گلیم، سماخ (سوماخ)، ورنی، شدا، زیلی، چچیم (جاجیم)و قالیچه ظاهر شد. در آذربایجان قالی بافی به سه گروه گوبا-شیروان، گنجه-قزاق و نخجوان- تبریز تقسیم و ترویج شد.  اما حیف که سنت قالیبافی نخجوان بعدها به فراموشی سپرده شد و محصولات قالیبافی نخجوان به نام مکتب قالیبافی تبریز در تاریخ ثبت شد و مطمئناً در سراسر جهان گسترش یافت.

بررسی‌ها نشان می‌دهد که هنگام صحبت از آموزش قالی‌بافی باید به این نکته توجه داشت که بین مکتب تبریز و نخجوان شباهت زیادی وجود دارد. فرش نخجوانی از نظر اصول فنی با فرش تبریز تفاوت دارد. این تفاوتها از جمله در طرح های انتزاعی ابتدایی، ضخامت نخ های پود و نخ‌های چله، به چشم می‌خورند.

این توصیفات را بر روی بناها، در نمونه‌های معماری، بر روی مقبره‌ها و دیگر نمونه‌های هنری مقبره معماری یوسف بن کوسییر، مومنه خاتون، در حدود قرن دوازدهم، بنای یادبود گلستان قرن سیزدهم و مقبره چند وجهی قره‌باگلار در حدود قرن سیزدهم تا چهاردهم می‌بینیم. طرح های فرش به صورت جداگانه از ترکیب هندسی نابرابر ظاهر می شوند. مسافران خارجی در قرون وسطی که به نخجوان می آمدند، همچنین تجار و دیگر مردم، فرش های گران قیمت و قدیمی نخجوان را به کشورهای خارجی برده و به عنوان آثار هنری متعلق به ملل دیگر به فروش می رساندند.

امروزه از این مرواریدهای مشهور جهانی، به عنوان نمونه‌های فرهنگی تمدن جهانی در موزه ها نگهداری می‌شوند: این نمونه ها در لوور (پاریس)، واتیکان (رم)، ویکتوریا و آلبرت (لندن)، متروپولیتن (نیویورک)، ارمیتاژ (سن‌پترزبورگ)، کراکووا (لهستان)، توپکاپی (استانبول) و سایر موزه‌های پرطرفدار، در مجموعه‌های افراد مختلف، همراه با فرش‌های تبریز، گنجه، قزاق، گوبا، شیروان، قره باغ نیز فرش‌های نخجوانی بسیار قدیمی نگهداری می‌شوند.

فرش اوچولوگ

فرشی به نام اوچولوگ() در میان قالی های نخجوان بسیار متمایز است. این فرش به دلیل اصالت و کامل بودن، توصیف انسان و حیوان بر روی آن، مورد تحسین قرار گرفته است. جزئیات نمادین در تارهای ظریف قالی گنجانده شده است بدون گره بودن و نقوش هندسی روی آن، ما را به یاد نیاکانمان با تاریخ چند صد ساله مکتب قالی بافی نخجوان می اندازد. فرش های مربوط به شکار نیز متعلق به مکتب قالیبافی تبریز است.

اما نقوش شکار فرش نخجوان با فرش تبریز کمی متفاوت است. نقوش شکار در فرش تبریز کاملاً متفاوت منعکس شده است. قالی های نخجوان به دو نوع با شش جور تقسیم می شوند که شامل «آیریگل»، «فیریزایی»، «خانکسنی»، «خانکاروان»، «دلالی»، «گوشلو» هستند. از دیگر ویژگی‌های بارز فرش نخجوان می‌توان به طول پرز‌ها (۱۲-۱۰ میلی‌متر)، نازکی ضخامت خامه (۹۰ تا ۱۶۰ هزار  گره در متر مربع)، ضخامت نخ، گل‌های درشت و ملموس بودن طرح‌های هندسی اشاره کرد. .

قالی‌های نخجوان عمدتاً از پشم بهاره بافته می‌شوند. زیرا پشم بهاره از الیاف بلند است و برای ریسندگی بسیار مناسب است. یکی از محاسن قالی نخجوان این است که در قالی‌هایی که در اینجا بافته می‌شود از نخ‌های ابریشمی بسیار مرغوب اردوباد استفاده می‌شده است. این قالی‌ها توسط مسافران، بازرگانان و فرماندهان ارتش «راه ابریشم» بسیار گران‌تر خریداری می‌شد و در بازارهای مختلف جهانی گران‌تر به فروش می‌رسید. این فرش‌ها صرفاً به عنوان فرش «اسلام» شناخته می‌شدند، زیرا برای خریدارانی اهمیت چندانی نداشت که کجا بافته می‌شدند.

بنابراین قالی های نخجوان به قالی های تبریز، اردبیل و خراسان معروف بود. امروزه فرش بسیار معروف نخجوان که در سایر مناطق آذربایجان تجسم یافته است در موزه تاریخ ایروان تحت عنوان فرش ارامنه ایجوان () در معرض دید مخاطبان جهانی قرار گرفته است. امروزه ده ها فرش نخجوان در موزه فرش نخجوان، موزه تاریخ نخجوان و ده ها موزه دیگر به نمایش گذاشته شده است.

فرش نخجوان و همچنین فرش آذربایجان برای فناوری تهیه به دو دسته پرزدار و تخت (بدون پرز) تقسیم می شوند. فرش‌های بدون پرز نظیر انواع پلاس، جاجیم، شاده، ورنی، زیلی، سوماخ، در مقایسه با فرش‌های پرزدار، از قدمت بیشتری برخوردارند. فرش‌های پرزدار پر از خطوط چند ترکیبی و نقوش زینتی غنی بطور خاصی متفاوتند. پالت رنگ آنها با تمام رنگ های رنگین کمان متناسب است.

اسامی فرش عمدتاً با محل تولید ارتباط دارد.  قالی بافی در نخجوان از قرنها پیش تا به حال حاضر ادامه دارد و سنت های قالی بافی در نقاط مختلف نخجوان به گونه ای متفاوت در حال ادامه حیات است.

موزه دولتی فرش نخجوان

هیچ روستایی در نخجوان نیست که به نوعی از قالی بافی مشغول نباشد. تجارت قالی بافی در نخجوان امروز زنده است و در آینده نیز زنده خواهد بود. زیرا توجه دولتی به این اثر هنری ملی بسیار زیاد است. فرمان ریاست جمهوری که در 6 مارس 2007 توسط الهام علی اف، رئیس جمهور جمهوری آذربایجان امضا شد، یک مراقبت واضح دولتی برای قالی بافی و موزه های فرش است که امروزه از آنها محافظت و نگهداری می کنند.