ظرف‌بافته‌ها و بافته‌های کاربردی و تزیینی
شک بافی، رودوزی استان هرمزگان
سایت اطلاع رسانی فرش ایران - کارپتور
رودوزی از هنرهای سنتی ایران با انواع و اقسام گوناگونی است که بی‌شک از سابقه‌ای طولانی برخوردار است. یکی از مهم‌ترین خاستگاه‌های رودوزی ایران، استان هرمزگان است. درواقع رودوزی‌هایی همچون گلابتون‌دوزی، برقع، خوس‌دوزی و شک‌بافی یکی از مهم‌ترین رودوزی‌های این منطقه به‌شمار می‌روند. در اینجا به معرفی رشته شک‌بافی یکی از رودوزی‌های سنتی استان هرمزگان می‌پردازیم.
معنی لغت شک در لغت‌نامه فارسی دهخدا این‌گونه آورده شده است: «شک ]شَ[ (مأخذ از زند و پازند) گمان و ظن و شبهه اما وجود تسمیه شک بافی و نام‌گذاری آن به‌درستی مشخص نیست. شک، نوعی نوار تزیینی است از جنس نخ پنبه‌ای که از آن برای تزیین لبه آستین، پیش‌سینه، لبه لباس‌ها، اطراف مقنعه و سجاده، سفره عقد و بقچه استفاده می‌شود. ولی عمده‌ترین مورد مصرف آن دم پای شلوارهای زنان در لباس‌های بندری است. (دهخدا به نقل از یاوری، ۱۳۹۱:۵۲)
شک به‌صورت نوارهایی بافته می‌شود که به نسبت نیاز مصرف‌کننده از شش میلی‌متر تا پنج سانتی‌متر پهنا دارد. این نوار به نام‌های زری یک فصله، زری دو فصله، شک عین القمری، کله‌قندی، لب لبه‌ای، گل اشرفی ساده، سن المشار، قبر عاشقون، دال دالی، ده قالبه، مطابق المک، خاتم‌بندی، عامل گردان، صحن و پیاله، قیچی لوزی، مرافعی، غولی، مصنع چیزی، کله کجی و… خوانده می‌شود.
در این میان باریک‌ترین نوع بافت، زری یک فصله و پهن‌ترین آن‌ها شک مرافعی است.
موادِ اولیه مورد مصرف شک بافی به چهار دسته تقسیم می‌شود که عبارت‌اند از پارچه، نخ، سوزن و سایر مواد کمکی که برای دوخت روی پارچه‌های گوناگون به کار گرفته می‌شوند. این پارچه‌ها انواع گوناگونی دارد که دوزندگان براثر تکرار و تجربه، نوع آن را برای انواع مختلف رودوزی مناسب تشخیص می‌دهند.
در حال حاضر در بعضی از مناطق استان هرمزگان به‌جای استفاده از نخ پنبه‌ای از کامواهایی بارنگ سبز، قرمز، زرد، آبی، سیاه‌وسفید به دلیل استحکام و ثبات رنگ آن‌ها استفاده می‌شود. این نخ‌ها به دور قرقره‌هایی که در هر نوع از شک بافی تعدادشان متفاوت است پیچیده می‌شوند.
چوغن از ابزار دیگر شک بافی است که نوعی هاون چوبی است که یک بالش کوچک پارچه‌ای روی آن قرار می‌گیرد. جنس این هاون گاهی چوب و گاهی سفال یا پلاستیک است که درواقع تکیه‌گاه بالش و پایه‌ای برای بافت نوار قلمداد می‌شود.
بافنده شک بافی، بالش از پارچه دوخته و درونش را با آرد، ماسه، آهک و گچ پر می‌کند و آن را روی چوغن قرار می‌دهد. در زمان‌های قدیم درون این بالشتک را با صدف‌های حلزونی شکل کوچک پر می‌کردند. به قرقره‌هایی که نخ مورد مصرف به دور آن پیچیده می‌شود «قالب» می‌گویند که این قالب یا قرقره به طرق مختلفی روی بالش قرار می‌گیرد. درواقع سنگینی قرقره‌ها به‌قرار گرفتن صحیح آن‌ها بر بالشتک کمک می‌کند.
هنگام بافت نخ‌های کناری را دور انگشتان شصت پیچیده و نخ وسط هم، با انگشتان اشاره و سوم گرفته می‌شود که به‌صورت ساده و گلیم بافت، بافته می‌شود. بدیهی است که متناسب با نوع طرح و اندازه پهنای بافت تعداد نخ‌ها کم‌وزیاد می‌شود. اما قرار گرفتن نخ‌ها در جریان بافت ثابت است چنان‌که خوس همواره بین نخ‌های دیگر قرار می‌گیرد. فن بافت، یکی زیر و یکی رو، به شیوه ساده و گلیم بافت است که نخ‌ها متناسب با نوع طرح به‌نوبت درهم‌تنیده می‌شوند. با این توضیح که نخ‌های خوس همواره با یکی از نخ‌ها بافته می‌شود بدین‌صورت، نواری زری بافت شکل می‌گیرد (صفا ایسینی، ۱۳۸۹:۵۱). تعداد قالب‌های نخ و قالب‌های خوس که برای بافت هر نوار در نظر گرفته می‌شود بر اساس نوع بافت، متفاوت است.
معرفی و شناسایی نقش‌مایه‌های شک بافی
به‌طورکلی طرح‌های رایج در نقش‌مایه‌های شک بافی می‌توان به دو نوع کاملاً متفاوت طرح شکسته (هندسی) و طرح‌های گردان (گل و بته) تقسیم‌بندی کرد.
طرح شکسته (هندسی) به طرح‌هایی اطلاق می‌شود که از به هم پیوستن خطوط مستقیم و شکسته تشکیل‌شده است.
طرح‌های گردان (گل‌وبته) طرح‌هایی است که از به هم پیوستن خطوط منحنی پدید می‌آید. این طرح‌ها کمتر در شک بافی مورداستفاده است.
طرح‌های گروه اول از سه خط مستقیم به شرح زیر ایجادشده است.
الف) خط افقی: شامل یک ردیف گره که پهلو به پهلوی هم بسته می‌شود.
ب) خط عمودی: شامل یک ستون گره که بر روی یکدیگر بسته می‌شود.
ج) خط اریب: شامل یک ردیف گره به‌طور مورب در کنار و بالای همدیگر بسته می‌شود و تشکیل زاویه‌های ۴۵ درجه را می‌دهد.
همچنین نقش‌مایه‌های عمده شک بافی که در پوشاک زنان کاربرد دارند به شرح زیر است.
برگ موزی: شبیه برگ درخت موز است. ازآنجاکه برگ موز از درختان برگ پهنا مناطق گرم و مرطوب است که به علت نازکی و پهن‌برگی توسط باد از دو طرف تا مرکز برگ درجاهای مختلف پاره می‌شود، به این نقش نیز برگ موزی می‌گویند البته این نام در مناطق مختلف استان فرق می‌کند.
کاش خیاری یا محرماتی: این نقش‌مایه شبیه برش‌هایی از خربزه است. در این شک، خطوط به‌طور موازی نزدیک هم قرارگرفته‌اند. این نوع شک در لبه شلوار بادله، پیراهن زنانه و سرآستین مورداستفاده قرار می‌گیرد.
کله‌قندی یک‌طرفه: شبیه کوه یا کله‌قند است و چون یک‌طرفه است شبیه نصف لوزی یا یک مثلث متساوی‌الساقین است که با شانزده قالب و سه خوس بافته می‌شود. این نقش‌مایه نوعی دیگر از شک است که وسط بادله قرار می‌گیرد و مخصوص این‌گونه شلوار است.
پرچمی: از وسط به‌صورت طولی به دو بخش بالایی و پایینی تقسیم‌شده و نقش تکرارشونده در هر دو بخش یک پله جلو و عقب است. شاید نوع حرکتی که در آن دیده می‌شود تداعی‌کننده اهتزاز پرچم باشد.
نقش پولکی: این نقش شبیه قرار گرفتن پولک ماهی در کنار یکدیگر است. جالب اینجاست که ردیف‌های منظم پولک طلا در آن بیشتر به‌کاررفته است. از این نمونه شک بافی نیز برای پارچه شلوار زنانه استفاده می‌شود که همه با قلاب و گلابتون و ضمن چرخ‌خیاطی قابل‌اجرا است.
برگ نخلی: که نام دیگر آن «تغ مغی» است به برگ درخت خرما شباهت دارد که خط وسط آن در اصطلاح محلی «مِهر» و برگ‌های مورب چسبیده به آن «پیش» نامیده می‌شوند. درخت نخل به دلیل این‌که نقش تعیین‌کننده‌ای در زندگی مردم جنوب دارد همواره مورداحترام و الهام‌بخش هنرمندان و صنعتگران این دیار بوده است.
چشم ماهی: این نقش به‌صورت یک دسته ماهی کاغذی که مخصوص دریای جنوب است اجرا می‌شود. بدین شکل که ماهی‌ها درواقع تکمیل‌کننده یکدیگر هستند و در یک ستون بی‌انت‌ها در حال حرکت‌اند. این شک از حرف دال که شبیه سر ماهی و مربع کوچک که همانند چشم ماهی است، تشکیل‌شده است به‌گونه‌ای که در نگاه نخست، چشم ماهی را در ذهن بیننده تداعی می‌کند.
کجوک: اصطلاحاً به معنای کج بودن است و آن‌هم به دلیل داشتن زوایای تند و رفت‌وبرگشت‌های سریعی است که سبب شده خط مرکزی این نقش، حالتی پرتحرک به تصویر آن بدهد. این نقش تقریباً از مثلث‌های متساوی‌الساقین تشکیل‌شده است.
مقابلی: این نقش از دو ردیف زیگزاگ پدید آمده که به‌طور موازی روبروی هم قرارگرفته‌اند. محل تلاقی آنان نیز یک ردیف ستاره است.
کمربند اوشین: این نقش از ابتکارات جدید است و همان‌گونه که از نامش پیداست بنا بر تأثیر از سریال «سال‌های دور از خانه» به نام اوشین خوانده می‌شود. چنین نقشی تقریباً پرتفصیل‌تر و دارای حرکات خاص خود است.
بند ساعتی: این نقش از بند ساعت وستن واچ که در زمان‌های قدیم برای عروس و دامادها در این منطقه خریداری می‌شد، الهام گرفته‌شده چراکه کاملاً تداعی‌کننده همان نوع بند ساعت است. ذهن خلاق و جویای مردم این دیار با کمترین اشاره آماده آفرینش اثری جدید است که برگرفته از اشیای روزمره و محیط پیرامون آن‌هاست.
گل کله‌قندی حاشیه‌ای: این نقش بیشتر در لبه‌های دستار به کار می‌رود که از مثلث‌های تو پر و توخالی تشکیل‌شده است.
منابع:
– صفا ایسینی، شایا (۱۳۸۹)، پوشاک زنان هرمزگان، تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
– معین، محمد (۱۳۸۲)، فرهنگ فارسی معین، تهران: امیرکبیر.
* گزارش: راضیه مختاری دهکردی/ مجید اسدی فارسانی
اگر این مطلب را می‌پسندید از طریق لینک‌های زیر در شبکه‌های اجتماعی به سایر علاقه مندان همرسانی کنید!
دیدگاه ها