«ماری گل» نقشی با کارکرد فرهنگی اصیل در قوم ترکمن

سایت اطلاع رسانی فرش ایران - کارپتور

مریم منصوری کارشناس ثبت آثار ناملموس استان گلستان در یادداشتی نوشت: ماری گل به عنوان جای پای شتر نیز مشهور است. همچنین ترکمن‌ها ماری گل را «کوشک دابان» نیز می‌نامند و این امر به دلیل توجه و احترام خاصی است که ترکمن‌ها برای شتر قائل هستند. در طرح ماری گل هشت‌ضلعی متقارن در تمام قالی و کناره های آن تکرار می‌شود و در سایر صنایع‌دستی از جمله سوزن‌دوزی و زیورآلات سنتی قوم ترکمن نیز این نقش دیده می‌شود.

وجه‌تسمیه ماری گل:

زمانی که جاده ابریشم به خاورمیانه راه پیدا می‌کند و تجار از چین و افغانستان به ترکمنستان و ازآنجا وارد ایران می‌شوند، شهر مرو یکی از شهرهای پرتردد این کاروان ها بود. قبل از باز شدن راه ابریشم به ترکمنستان، ترکمن‌ها برای رفع نیاز خودشان قالی می‌بافتند اما بعداز آن داد و ستد شروع شد و از این طریق فرش ترکمن به دنیای غرب راه پیدا کرد و وارد دنیای تجارت شد. از آن زمان نقوش قالی ترکمن به دنیا معرفی شد. در زبان ترکمنی به مرو،«ماری» می‌گویند. این طرح از دوران راه‌یابی ابریشم به ترکمنستان شناخته‌شده و چون این فرش متعلق به شهر مرو بوده به اسم «ماری گل» شناخته‌شده و این نام را به خود اختصاص داده است.

کارکرد فرهنگی ماری گل در بین مردم ترکمن:

نیاز محمد نیازی، نقش‌مایه گُل ترکمن را «مارگُل» یا «جای پای شتر» نامیده است. او می‌گوید که مارگُل شاخص‌ترین نقش در قالی‌های ترکمن است و نه تنها فرش، که هر بافته را «کوشک داوانی» به معنای «جای پای شتر» می‌شناسند و معتقد است که این حیوان پر طاقت و زحمت‌کش از قداست عجیبی در بین ترکمن‌ها برخوردار است و مردم ترکمن به احترام، آن را «اولیاء» می‌نامند، او در مورد حالت انتزاعی این نقشمایه در فرش ترکمن چنین می‌نویسد: «پس از ظهور اسلام و گسترش آن در آسیای مرکزی، به پیروی از آن فرهنگ، کراهت تصویر جانداران، مادر ترکمن را به چنین انتزاعی کشانده است و او به‌جای نقش شتر، این حیوان مقدس، جای پای پنجه شتر را جایگزین آن کرده است و به این ترتیب، هم قداست این حیوان را ارج نهاده هم از فرامین دین خود پیروی کرده و هم خواسته خویش را برآورده است.»

اجزای طرح ماری گل:

شکل کلی نقشمایه گُل ترکمن در قالی به صورت هشت‌ضلعی است. داخل هشت‌ضلعی با یک صلیب به چهار قسمت مساوی تقسیم شده است، این قسمت‌های ایجادشده به صورت ضربدری با دو رنگ متفاوت (کرم و قرمز تیره) از یکدیگر مجزا می‌شوند. داخل این هشت‌ضلعی‌ها با اشکال تزیینی دیگری مانند چلیپا، مربع‌های کوچک و نقش‌مایه پای مرغ تزیین می‌شود. لازم به ذکر است که در بیشتر طرح‌های گُل ترکمن به‌ویژه شمال خراسان نقش‌مایه پامرغی فقط در قسمت میانی می‌بافند و هسته مرکزی فاقد این نقش است. استاد نیازی معتقد است اجزای نقش ماری گل عبارتند از:

۱- شاخ قوچ که علامت چادرنشینی است.
۲- سه پرنده در حال پرواز که نشان از دشت بیکران است.
۳- دو طرف داخل نماد با سر پوزه خوک و دو دندان به وجود آمده نشان داده شده است . «ترکمن قبل از اسلام از خوک نگهداری می‌کرد »
۴- بخش مرکزی آن به رنگ سفید نشان داده‌شده و سفره ترکمن است.
۵- در وسط آن با بشقاب آذین‌بندی شده که نشان از مهمان‌نوازی ترکمن است.

روایتی است که ترکمن قبل از اسلام مذهب اش شمنیزم بود. که آب، آتش و درخت را دوست داشت. براین اساس زمینه فرش از سرخی آتش الهام گرفته شده است و یا اینکه از طلوع و غروب آفتاب که سرخ ارغوانی است نیز اقتباس‌شده ‌باشد یک طرف نماد کمی متمایل به زرد است که یعنی آفتاب کمی بالاآمده است و خورشید که کاملاً بالاآمده سفید می‌شود دو طرف نماد سفید است، به معنای سفیدی و روشنی زندگی.

برخی از مادران ترکمن در حین بافت قالی ماری گل برای دخترانشان که تحت تعلیم وی به بافت مشغول بودند در مورد فلسفه شکل‌گیری این نقش چنین می‌گفتند: «فرم هشت‌ضلعی را به «یورت» یا سرزمین مادری نسبت می‌دهند و زمینه سفید و قرمز را به اسب در حال یورتمه و بخش بالایی آن را به کمان بدون تیر سوار و زین اسب تعبیر می‌کنند و دو رنگ متضاد بخش مرکزی را به شب و روز و مربع وسط به صندوقچه که اسب و سوار آن با تیر و کمان از آن صندوقچه محافظت می‌کند. برخی از ترکمن‌ها مستطیل مرکزی ماری گل را تعبیر به برکه آب می‌کنند.»

از جمله اقداماتی که در راستای پاسداری و صیانت از  نقوش اصیل و سنتی استان گلستان صورت گرفته و می‌توان به آن اشاره کرد تهیه پرونده ثبت ملی و قرار گرفتن این اثر ارزشمند در فهرست آثار میراث‌فرهنگی ناملموس کشور، تهیه مستندات تصویری و مستند نگاری آن، حضور و شرکت متولیان این آثار در جشنواره‌ها و نمایشگاه‌ها در سطوح ملی و منطقه‌ای، برگزاری کارگاه‌های آموزشی و... در راستای تامین اهداف سازمانی و حفاظت، ترویج و توسعه میراث گذشتگان و جلوگیری از به فراموشی سپردن فرهنگ و سنت مردم این مرز و بوم است.

تحلیل نقش ماری گول
از کتاب زن ترکمن، به کوشش موسی جرجانی

پس از ظهور اسلام و گسترش آن در آسیای مرکزی، گویا فرش تحت تاثیر دین اسلام و فرهنگ عرب قرار گرفته است و بر اساس آن مصور ساختن بودنی های زنده نهی شده بود و زنان ترکمن با توجه باین مساله در خلق آثار خود بر سر دو راهی قرار گرفته و بالاخره برای تصویر کردن شتر که در زندگی و بقاء آنان نقش عمده ای داشته با بهره گیری از اندیشه خود، جای پای شتر را روی فرش با عنوان:
1- کوشک داونی، خلق کرده است، بنابراین اسکلت اصلی نقش ماری گول جای پای شتر است.
2- دومین مساله ای که در این نقش به چشم می خورد شکل پرندگان است. زن بعد از تصویر کردن جای پای شتر دشت بیکران محیط را نظاره کرده و پرندگان آن را درحال پرواز دیده و زیبایی پرندگان را در حال پرواز حس کرده و بعد آنرا روی همان نماد تحت عنوان « اوچ قوششق» به معنی سه پرنده کوچک آذین بندی کرده است.
3- شاخ قوچ در پایین و بالا آذین بندی شده است.
4- ترکمن ها گویا قبل از اسلام گویا خوک نگهداری می کردند و یا این حیوان در زندگی آنان نقش داشته است، زیرا در این نقش در سمت راست و چپ نوک خوک با نام «دونگز برون» آذین بندی شده است.
5- در مرکزیت این شکل ستاره هشت پر دیده می شود که در اصطلاح محلی به آن «صندوق گل» نامیده می شود، صندوق به مناسبت جای دادن اشیا و لوازم شخصی زنان، اهمیت خاصی در زندگی ایل نشینی داشته است، بخصوص اینکه در مواقع کوچ عشایر صندوق و حفظ آن اهمیت پیدا می کرد، زیرا گرانبهاترین و مهمترین وسائل، در داخل صندوق قرار داده می شد، بنابراین صندوق نظر به اهمیت آن در در داخل نقش جای داده شده است.

ماری گل، که بعضی ها آنرا (قوش گل) هم می نامند، معرف و سنبل طایفه یموت است و در نزد طوایف ترکمن، مادر گل ها لقب گرفته، زیرا طوایف ترکمن با تغییرات جزئی در نمادهای آن، شکل حاصل را بنام طایفه خود ثبت کرده اند و بدین ترتیب با مرکزیت قرار دادن این گل و آذین بندی حاشیه های آن بر اساس سلیقه زنان، انواع گل ها بنام طوایف از آن منشعب شده و برای مثال «گل ارساری» بجای سه پرنده از سه گل استفاده کرده و نقش حاصل را به عنوان «گل ساری» در بین طایفه خود رواج داده اند.
 

نقش ماری گل
1- کل شکل جای پای شتر
2- پرندگان در چهار گوشه
3- شاخ قوچ در پایین و بالا
4- نوک خوک در راست و چپ
5- ستاره هشت پر در داخل