نقش موسی‌خانی، طرحی با شاکله طبیعت‌گرایانه در گلیم

طرح و نقش موسی‌خانی، به دلیل داشتن شاکله هندسی و زیبایی منحصر به فرد، یکی از پرکاربردترین طرح و نقش گلیم شیریکی‌پیچ استان کرمان به حساب می‌آید، از طرفی تنوع طرح و نقش موسی‌خانی در گلیمینه و قالی‌بری، نشان از آزادی عمل و خلاقیت بافنده عشایری و روستایی از گذشته تا کنون دارد.

۱۴۰۳/۰۷/۱۸- سایت اطلاع رسانی فرش ایران - کارپتور

عقیل سیستانی، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حوزه صنایع‌دستی در یادداشتی نوشت: جامعه عشایری و روستایی، سابقه طولانی در تاریخ، فرهنگ و هنر ایران دارد، به لحاظ تاریخی شکی نیست که هنر بافندگی ( قالی‌بافی و گلیم‌بافی ) در بین مردمان عشایر، گله‌دار و روستایی شکل گرفته و به مرور رشد، گسترش و تکامل یافته است و در این مسیر طرح و نقوش دستبافته‌ها در مسیر گذر زمان تحول و تنوعی متاثر از گذر تاریخ داشته که یکی از زیباترین این طرح و نقش، طرح موسی‌خانی در دستبافته‌های عشایری و روستایی است. 

موسی‌خانی یکی از طرح‌های متداول و شناخته شده دستبافته عشایری و روستایی مناطق سیرجان، بافت، ارزوئیه، بردسیر و تا حدودی شهربابک و رابُر است، امروزه این طرح و نقش به نوعی یک برند ( مارک ) برای بافت گلیم استان کرمان، به خصوص منطقه سیرجان محسوب می‌شود.

موسی‌خانی با حالتی هندسی و ساده ( استیلیزه) شده و فرمی گل مانند یکی از پرکاربردترین و متنوع‌ترین طرح در دستبافته عشایری و روستایی، به خصوص گلیم شیریکی‌پیچ و گلیم‌فرش است، این طرح متشکل از دو گل و غنچه با تباین ( کنتراست ) تیره و روشن، به همراه عناصری یا نقوش تزئینی از جمله دندان موشی، چهارپود، کلاکو، تاس و ... است که اغلب به صورت واگیره‌ای یا ترنجی و همراه نقش پَرگُل موسی‌خانی شده است.

درباره وجه تسمیه موسی‌خانی بر این نقش و طرح، از زبان بافندگان و تجار فرش و همچنین بزرگان ایلات، آمده: فردی به نام موسی‌خان یکی از بزرگان و خوانین ایل افشار در حوزه اقطاع ( بلوک افشارها ) این طرح را از روی ظرفی مسی انتخاب کرده و برای اولین بار به یک بافنده افشار سفارش داده و به مرور زمان در بین مردم و بافندگان، این نقش به موسی‌خانی معروف شده، در ابتدا این طرح بر قالی بافته شده و به مرور در گلیمینه و سایر دستبافته‌ها به کار رفته است.

نقش موسی‌خانی در میان برخی از محققان، یک نمونه گل سرخ یا گل فرنگ محسوب می‌شود، پرویز تناولی بر این باور است که این نقش، دسته گلی سرخ است که: « در غرب به رُز کلمی معروف است، اما افشارها آن را موسی‌خانی می‌نامند. » اور در ادامه نوشته است: « تعداد زیادی فرش با نقش رُز کلمی با ترکیب‌بندی‌های گوناگون، از افشارها به جا مانده، که بیشتر کار دهه‌های بین دو جنگ جهانی است. » هچنین بهارلو و عری‌های منطقه فارس، نمونه‌هایی از این نقش بافته‌اند که در مواردی به لحاظ ساختار کلی، شبیه نقش موسی‌خانی عشایر منطقه کرمان هستند.

سیروس پرهام نیز با اطلاق نام گل سرخ بر گل فرنگ آن را الهام گرفته از گلبوته‌های گل سرخ محمدی یا گل سوری بومی ایران می‌داند که گل‌بوته‌های آن دست‌کم از روزگار صفویه در هنرهای ایرانی کاربرد مکرری داشته‌اند، او بر این باور است که: «بافندگان بهارلو این طرح و نقش کاملاً شهری و غیر عشایری را از پارچه‌ها و فرش‌های شهری برگرفته و نقش‌مایه نخستین به صورت‌های تجریدیِ پیچیده‌ای متحول شده که اصل آن را به دشواری توان باز شناخت. »

در دستبافته عشایر کرمان، طرح و نقش گل سرخ یا گل فرنگ غالباً با شاکله‌ای طبیعت‌گرایانه، بیشتر در مناطق اطراف جیرفت ( به خصوص اسفندقه، فردوس، دولت‌آباد و ... )، بافت و رابُر و تا حدودی در شهربابک و سیرجان به کار رفته است، در واقع موسی‌خانی هندسی‌تر و ایلیاتیِ طرح گل سرخ است و به مرور و با تکرار در فرش مناطق عشایری و روستایی کرمان، شکل بومی و محلی به خود گرفته است.

به طور کلی این نقش‌ها از یک خانواده هستند، ولی بر اساس تحقیق میدانی در این منطقه، بسیاری از بافندگان و تجار بومی طرح گل فرنگ و گل سرخ را دو طرح مستقل می‌دانند و این استدلال را که نقش موسی‌خانی روند تغییر نقش گل فرنگی به وجود آمده، قبول ندارند و منطقی است؛ آنان بر این باورند که پیش‌تر نیز گفته شد این طرح از روی ظروف مسی گرفته شده و قدمت آن از گل فرنگی بیشتر است، به همین دلیل احتمال دارد که این طرح قبل از گل سرخ به وجود آمده باشد.

موسی‌خانی در گذشته بیشتر در دستبافته گلیمینه تخت‌باف و فرشینه، پرزباف، قالی‌باف و قالی‌بری اطراف سیرجان در ایلات افشار، بُچاقچی و رائینی به خصوص در دهستان‌های چهارگنبد و بلورد و ایلات منطقه بافت به خصوص افشارهای دهستان‌های گوغر و فتح‌آباد کاربرد داشته است، این طرح به دلیل داشتن شاکله هندسی و زیبایی منحصر به فرد، یکی از پرکاربردترین طرح و نقش گلیم شیریکی‌پیچ استان کرمان به حساب می‌آید، از طرفی تنوع طرح و نقش موسی‌خانی در گلیمینه و قالی‌بری، نشان از آزادی عمل و خلاقیت بافنده عشایری و روستایی از گذشته تا کنون دارد.

طرح موسی‌خانی در دهه‌های اخیر متنوع‌تر شده و اغلب با نقوش متوال منطقه از جمله موسی‌خانی و گلدانی، پَرگُل موسی‌خانی و گلدانی، موسی‌خانی و جنگلی، موسی‌خانی و بته، موسی‌خانی و بته‌شاهی، موسی‌خانی تلفیقی و ... ادغام و ترکیب شده و امروزه نیز در بسیاری از مناطق و ایلات سیرجان، به خصوص افشار، بُچاقچی و رائینی و بافندگان یکجانشین ایلات این منطقه و بافندگان شهری نیز به کار می‌رود، همچنین از حاشیه‌های معروف این طرح به نقوش مداخل، قوش، چنار، مرغو پشت‌ورو، ترمئو، قلمدونو، برگه‌ای، حسین عباسی، بلوردی، عقربو گلدار و ... می‌توان اشاره کرد.