مشکلات فرش را با خیالبافی و آدرس های غلط دو چندان نکنیم

سایت اطلاع رسانی فرش ایران - کارپتور

اخیرا برخی از مسئولان با اظهار نظراتی (از جمله خبر: شورای عالی فرش احیا می‌شود) پیرامون مشکلات فرش دستباف کشور ضمن نادیده گرفتن برخی از عوامل اصلی، راه حل های ناکارآمدی ارایه داده اند که امثال آن سالهاست بدلیل اشتباه محاسباتی موجب پس رفت اوضاع در این بخش از اقتصاد کشور گردیده است.

نگاهی به روند نزولی تولید و صادرات فرش دستباف و علل اصلی آن

در طول 20 سال گذشته نقطه اوج صادرات فرش دستباف در اوایل دهه ۸۰ خورشیدی (۲۰۰۲ میلادی)، حدود ۵۰۰–۶۰۰ میلیون دلار در سال بود است. این میزان با کاهشی چشمگیر تا سال ۲۰۱۱ به حدود ۴۲۰ میلیون رسید. از ۲۰۱۶ (۱۳۹۶) تا ۲۰۲۳ (۱۴۰۲)، صادرات با کاهش بیش از ده برابری از ۴۲۶ میلیون دلار به تقریباً ۴۰ میلیون دلار سقوط کرد. تا آنجا که ایران از سهم حدود ۳۰٪ خود در بازار جهانی، به تنها ۷.۴٪ در سال ۲۰۲۲ رسید.

عوامل اصلی کاهش تولید و صادرات

گرچه مدیران و دستاندرکاران علت های متفاوت و گاه دور از واقعی را در اظهارات و سخنرانی های خود عنوان می کنند لکن مهمترین دلایل اصلی کاهض تولید و صادرات فرش دستباف را می توان در چند عنوان زیر خلاصه و دسته بندی کرد:

تحریم‌های بین‌المللی
 – تحریم‌های آمریکا از سال ۲۰۱۰ و به‌ویژه پس از خروج از برجام، صادرات کشور از جمله صادرات فرش دستباف را بسیار محدود کرد.
–  در این میان ممنوعیت صادرات به بازارهای مهم مانند آمریکا (بزرگترین واردکننده فرش ایرانی) نیز تأثیر جدی بر این امر داشته است.

سیاست‌های اشتباه ارزی
–  سیاست «پیمان‌سپاری ارزی» بعد از ۲۰۱۸ صادرکنندگان را مجبور به بازگرداندن ارز قبل از فروش کالا کرد، که خود به عنوان عامل بازدارنده ناشی از سیاستگذاری های شتابزده دولتی، صادرات را تا حد زیادی فلج نمود.
– این مسئله باعث کاهش انگیزه و تمایل بازرگانان به صادرات و بی‌ارزش شدن فرش صادراتی شده است.

مشکلات ساختاری و مدیریتی

تصمیمات شتابزده و مطالعه نشده ای چون مخدوش کردن و تضعیف جایگاه تشکیلاتی مرکز ملی فرش در وزارت صمت، بی‌برنامه‌ریزی در تأمین مواد اولیه، نبود زیرساخت لازم برای بازاریابی بین‌المللی و سیاست‌های مالی پیچیده، عملا بر روند طبیعی زنجیره تامین فرش دستباف ایران به شدت آسیب‌زننده بوده‌اند.

چاره اندیشی های غیر کارشناسی، بدون مطالعه و سطحی دستگاه متولی، نظیر کمیته سازی و شورا سازی های بی برنامه، وقت گیر و هزینه ساز که وظیفه و کارکردی جز نمایش مثلا اقدامات راهگشای مدیریتی و پنهان سازی بی تدبیری و سوء مدیریت نداشتند

پیش بینی افق تاریک و نگران کننده این سیاستگذاری های یک شبه در کنار فقدان حمایت دولتی چندان کار سختی نبود کما اینکه کارشناسان داخلی بارها از عواقب سوء آن اظهار نگرانی نموده و نسبت به آن هشدار دادند. هشدارهایی که در لابلای چرخ دنده های بروکراتیک ساختار معیوب مدیریت این بخش نه تنها جدی گرفته نشد بلکه در اغلب موارد انکار گردید.

افزایش هزینه تولید و کاهش کیفیت
 – تورم بالا، افزایش قیمت مواد اولیه (پشم، رنگ)، دستمزد بالای بافندگان و واردات فرش ماشینی ارزان قیمت باعث افت کیفیت و قیمت‌گذاری رقابتی فرش ایرانی شده‌اند

رقابت شدید بین‌المللی
 – کشورهایی چون هند، چین، پاکستان و مصر با بهره‌گیری از نیروی کار ارزان و سیاست‌های صادراتی به‌روز، جایگزین ایران در بازار جهانی شده‌اند. تا سال ۲۰۲۲، هند به‌تنهایی با ۳۰٪ سهم بازار، رتبه اول را از آن خود کرده است.
- بی‌اهمیتی به توسعه نیروی انسانی و نوآوری در مدیریت، برنامه ها و روندها به گونه ای که ضعف آموزش حرفه‌ای، عدم استفاده از نیروی متخصص و فقدان تحقیق و توسعه (R&D)، باعث عدم تطابق تولید با استاندارد و مطلوبیت های روز شده است

آیا ادعای تغییر اقتصادی روستا صحیح است؟

• شواهد آمار پایه تمرکز روستاییان بر کشاورزی را به‌صورت کمی مطرح نکرده‌اند، و نمی‌توان با قطعیت ادعا کرد که «فرش» قربانی تغییر مسیر دامداری به کشاورزی شده است.
• آمار موجود و تحلیل‌ها حاکی‌اند که عوامل اصلی عبارت‌اند از تحریم‌ها، سیاست‌های اقتصادی اشتباه، رکود صنایع، افت کیفیت نسبت به رقبا و ضعف مدیریتی.
• در ادبیات تخصصی و رسانه‌ای (هم داخلی و هم خارجی) تمرکز بر مسائلی مانند تحریم، پیمان‌سپاری ارزی، هزینه بالای تولید و نبود حمایت دولتی است — نه تغییر ساختار شغل روستایی از دامداری به کشاورزی

در مجموع باید گفت ادعای تحول ساختار اقتصادی روستا و سوق یافتن تولیدکنندگان فرش به سمت کشاورزی، بر پایه‌ای مستدل در آمارهای رسمی ۲۰ سال گذشته نیست. آمارها و اسناد نشان می‌دهند که روند تدریجی و پیچیده‌ای در افت تولید و صادرات وجود دارد که ریشه در تحریم‌های چندساله، سیاست‌های ارزی نادرست، مسائل ساختاری و مدیریتی، افزایش هزینه‌ها و رقابت بین‌المللی شدید دارد.

بنابراین، برای رسیدگی واقعی، نیازمند سیاست‌گذاری جامع شامل رفع موانع صادراتی، حمایت ارزی هدفمند، بهبود آموزش و کیفیت، و بازگرداندن جایگاه مرکز ملی فرش در وزارت صمت هستیم.