سایت اطلاع رسانی فرش ایران - کارپتور
اطلاعات مقاله
- نویسنده: روزبه حمیدیان- روزنامه‌نگار
راسته فرش‌فروشان در بازار تهران از معدود راسته‌های دست‌نخورده این بازار است. اکثر راسته‌های بازار تهران در سالهای اخیر تغییر هویت داده و دیگر مثل گذشته، فقط کالاهای خاصی نمی‌فروشند. بازار فرش، اما، هنوز هویت خود را حفظ کرده، گرچه رونق گذشته را ندارد.
بنابر آمار گمرک ایران، درآمد صادراتی فرش ایران در سال گذشته، کمتر از ۴۰ میلیون دلار بوده است که کمترین میزان صادرات فرش، در چند دهه اخیر است. این رقم هفت سال پیش، یعنی در سال ۱۳۹۶، بیشتر از ۴۲۶ میلیون دلار بود.
افت شدید تولید و صادرات فرش در حالی اتفاق افتاده که صنعت فرش ایران اوایل دهه هفتاد خورشیدی در اوج شکوفایی قرار داشت و درآمد ارزی حاصل از صادرات فرش در سال ۱۳۷۳ بالای دو میلیارد دلار بود و بیشتر از چهل درصد از درآمدهای صادرات غیرنفتی ایران از محل این محصول سنتی تامین می‌شد.
کاهش شدید و بی‌سابقه صادرات فرش برای ایران که همواره بزرگترین تولیدکننده و صادرکننده فرش در جهان بود، رویدادی ناگوار است و طبیعی است که بازار فرش تهران رکودی بی‌سابقه را تجربه کند.
توضیح تصویر: تولید سالانه فرش که دهه‌های گذشته شش میلیون مترمربع بود حالا به دو میلیون متر مربع تولید کاهش یافته است
بیش از دومیلیون نفر فعال صنعت فرش ایران، سالانه بیشتر از شش میلیون متر فرش می‌بافتند که بخش عمده آن، یعنی حدود هفتاد درصدش صادر می‌شد. حالا این صنعت به وضعی دچار شده که عده بافندگان فرش و میزان تولید به یک سوم کاهش پیدا کرده است.
عبدالله بهرامی، مدیر عامل اتحادیه سراسری تعاونی‌های تولیدکنندگان فرش دستباف ایران، به ایرنا گفته: «اگر قبلا بافندگان ما دو میلیون نفر بودند، در حال حاضر به هفتصد هزار نفر رسیده‌اند. تولید سالانه فرش، که دهه‌های گذشته شش میلیون مترمربع بود، حالا به دو میلیون متر مربع تولید کاهش یافته است و این سیر نزولی ادامه دارد.»
آمار دقیقی از میزان تولید وجود ندارد اما وبسایت اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش دستباف ایران از قول حامد چمن‌رخ، نایب رئیس این اتحادیه، نوشته: «به طور کلی برآورد ما نشان می‌دهد که با افت ۷۰ درصد در تولید مواجه هستیم در حالی که مرکز ملی فرش رشد ۳۰ درصدی تولید را اعلام می‌کند و من نمی‌دانم در شرایطی که همه در حال کاهش تولید هستند، این رشد تولید از کدام بخش حاصل شده است.»
در حالی که همه شواهد از کاهش تولید و صادرات فرش حکایت دارد محمدرضا زارع برزشی، سرپرست مرکز ملی صنایع خلاق و فرش ایران، (مرکز ملی فرش سابق) به خبرگزاری ایرنا گفته که در سال ۱۴۰۱ تولید فرش دستباف سه میلیون و ۵۰۰ هزار متر مربع بوده و این رقم با رشدی یازده درصدی در سال ۱۴۰۲، به سه میلیون و ۹۰۰ هزار متر مربع رسیده است.
سقوط آزاد فرش ایران
توضیح تصویر: حامد چمن‌رخ: «در حال حاضر فروش فرش دستباف چه در داخل و چه در خارج با رکود مواجه شده است»
صادرات فرش ایران در چند دهه گذشته به طور میانگین بین ۳۰۰ تا ۴۰۰ میلیون دلار در نوسان بود، اما بعد از خروج آمریکا از برجام و افزایش تحریم‌ها، به مرور کاهش یافت و سال گذشته به کمتر از ۴۰ میلیون دلار رسید.
حامد چمن‌رخ، نایب رئیس اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش دستباف ایران گفته است: «در حال حاضر فروش فرش دستباف چه در داخل و چه در خارج با رکود مواجه شده است؛ این رکود نیز ناشی از تحریم داخلی و خارجی است که موجب شده صادرات و فروش فرش همچنان با افت شدید مواجه باشد.»
به گفته آقای چمن‌رخ، «تحریم داخلی یعنی سیاست‌های غلطی که سیاست‌مداران ما در سالیان اخیر بدون توجه به ماهیت فرش دستباف در نظر گرفتند و باعث شدند بسیاری از فعالان حوزه فرش دستباف از این صنعت بروند که از جمله این سیاست‌ها بازگشت ارز صادراتی است.»
بعد از خارج شدن آمریکا از برجام و شروع تحریم‌ها در سال ۱۳۹۷، دولت ایران که با محدودیت‌های شدید ارزی مواجه شده بود، صادرکنندگان فرش را مانند دیگر صادرکنندگان کالا ملزم کرد ارز حاصل از صادرات فرش را در دوره کوتاهی بعد از صادرات به داخل کشور برگردانند.
بسیاری از بازرگانان قدیمی فرش ایرانی به دلیل ناتوانی در پرداخت تعهد ارزی بارها به دادگاه فراخوانده شده و برخی از صادرکنندگان قدیمی و استخوان‌دار فرش هم صادرات را کنار گذاشته‌اند.
عبدالله بهرامی، مدیرعامل اتحادیه سراسری تعاونی‌های تولیدکنندگان فرش دستباف ایران، می‌گوید:«بانک مرکزی اعلام کرد که صادرکننده مکلف است تا طی دوره دوماهه ارز حاصل از صادرات خود را به کشور برگرداند. چنین چیزی امکان‌پذیر نیست چرا که فرش امانی و اعتباری رفته است و تاجر سریعا بابت آن دلار نمی‌دهد. به همین دلیل بیشتر صادرکنندگان انگیزه‌ای برای صادرات نداشتند. به طوری که در حال حاضر برخی از تجار مطرح و کهنه‌کار درگیر روند قضایی و دادگاه شده‌اند.»
به گفته آقای بهرامی، «مشکل دوم و بزرگ‌تر از مشکل تحریم، کوتاهی و دل نسوزاندن مدیران دولتی بود. آنان به جای اینکه از این کالای تحریم‌شده حمایت کنند بر مشکلات آن افزودند. وقتی کالایی در اتاق فکر ترامپ، بعد از موشک و برنامه هسته‌ای تحریم می‌شود، یعنی آن کالا اهمیت دارد. یعنی آن کالا جایگاه مهم استراتژیک از نظر اجتماعی و اقتصادی داشته است. اما مسئولان نه تنها به این مهم توجه نکردند بلکه بحث تعهد ارزی دو ماه بعد از تحریم‌ها مصوب شد؛ مصوبه‌ای به‌شدت غیرکارشناسانه که بدون حضور بخش خصوصی و نظر این بخش بود.»
توضیح تصویر: دست‌اندرکاران صادرات فرش می‌گویند فرش دستباف کالایی نیست که به‌سرعت فروش برود و بتوان ارز آن را به‌سرعت بازگرداند
اجرای مصوبه تعهد ارزی بانک مرکزی باعث شده تا بخشی از صادرکنندگان از بازار فرش خارج شوند. فرش دستباف کالایی نیست که به‌سرعت فروش برود و بتوان ارز آن را به‌شتاب بازگرداند. برای همین فعالان این بخش خواستار معافیت فرش دستباف از مصوبه تعهد ارزی شدند.
اما دولت و بانک مرکزی توجهی به درخواست صادرکنندگان نشان ندادند و بعد از کاهش شدید صادرات، سال گذشته تعهد بازگشت ارز، تنها مشمول مواد اولیه فرش صادراتی شد که آن هم تنها در دو ماه آخر سال اجرا شد و این بند در بودجه امسال از طرف سازمان برنامه و بودجه حذف شد. حالا صادرکنندگان می‌گویند تلاش آنها برای متقاعد کردن مقامات دولت بیثمر بوده، ولی اگر این وضع ادامه پیدا کند، وضعیت صادرات فرش امسال بدتر از سالهای گذشته خواهد بود.
صادرکنندگان فرش می‌گویند بخش عمده‌ای از فرش صادراتی به صورت امانی در اختیار شرکت‌ها و فروشگاه‌ها قرار می‌گیرد و بعد از فروش، ارز آن قابل بازگشت است. علاوه بر این، بازار جهانی فرش، رونق گذشته را ندارد و فروش فرش‌های گرانقیمت ایرانی به‌سادگی در بازارهای بین‌المللی امکان پذیر نیست. بنابر این، اگر دولت به این مشکلات توجهی نکند، رکود بیشتری در انتظار صنعت فرش خواهد بود.
عبدالله بهرامی با اشاره به رکود شدید در بازار فرش می‌گوید:«در حال حاضر بازارها راکد است. با گذر از بازار خیام (بازار فرش) به خوبی می‌توان این وضعیت را به چشم دید. از ۵۰۰ مغازه تنها ۳۰ حجره فعال است. برای بازگشت رونق به این بازار در وهله اول باید تحریم داخلی برداشته شود.»
در دهه هفتاد و هشتاد خورشیدی دولت برای تشویق صادرکنندگان به آنها جایزه می‌داد، اما به گفته آقای بهرامی، «در حال حاضر نگاه صادرات‌محور نیست، چون در صنعت فرش دستباف هیچ رانتی وجود ندارد.»
مشکل بزرگ دیگر صنعت فرش ایران، تحریم‌های خارجی، به خصوص تحریم فرش ایران از طرف آمریکاست که بزرگترین خریدار فرش جهان است و ایران نیز پیش از این، حدود یک چهارم از فرش خود را به این کشور صادر می‌کرد.
به گفته عبدالله بهرامی، «تحریم‌های دولت ترامپ به طور مستقیم شامل ۲۵ درصد از صادرات کشور شد. ما در کل سالانه حدود ۶۰ تا ۸۰ میلیون دلار صادرات فرش به کشور آمریکا داشتیم. این صادرات تحریم شد و ۲۵ درصد از بازار را از دست دادیم.»
آمار ده سال گذشته گمرک ایران نشان می‌دهد که بعد از برجام و برداشتن تحریم‌ها، صادرات فرش ایران به آمریکا در طول سه سال ( از سال ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۷) به بیش از ۲۶۵ میلیون دلار رسید، ولی بعد از وضع تحریم‌ها، صادرات فرش به آمریکا صفر شد.
وضعیت دشوار
توضیح تصویر: صنعت فرش دستباف، برای تامین مواد اولیه مثل پشم و کرک با مشکل روبه روست
در چنین شرایطی صادرات فرش دستباف ایران، که مشهورترین و خوش‌نام‌ترین کالای ایرانی در جهان است، به کمترین میزان در چند دهه گذشته رسیده است.
بزرگترین مشکل این صنعت، رکودی است که دامنگیر اقتصاد ایران است و باعث شده تا هزینه بالاسری تولید نظیر مواد اولیه و دستمزد قالی‌بافان به شکل غیرقابل محاسبه‌ای افزایش پیدا کند. افزایش دستمزد سهمی عمده (نزدیک به ۷۰ درصد) در تولید فرش دارد. بالارفتن مداوم قیمت‌ها، به افزایش قیمت فرش منجر شده است و همین مسئله، مانعی بزرگ برای صادرکنندگان فرش در بازارهای جهانی است که نمی‌توانند برای این محصول گرانقیمت مشتری پیدا کنند.
علاوه بر این، صنعت فرش دستباف، برای تامین مواد اولیه مثل پشم و کرک با مشکل روبه روست و به دلیل تورم بالا هر روز هزینه‌های تولیدش افزایش پیدا می‌کند. گرانی مواد اولیه، دستمزد بالا و کاهش کیفیت تولید از دیگر عوامل کاهش صادرات فرش دستباف است. برخی کارشناسان می‌گویند یکی از دلایل از دست رفتن بازار جهانی فرش ایرانی افت كيفيت فرش است.
توضیح تصویر: فرش دستباف به سه دسته ابریشمی، پشمی و مخلوطی از پشم و ابریشم تقسیم می‌شود
فرش دستباف به سه دسته ابریشمی، پشمی و مخلوطی از پشم و ابریشم تقسیم می‌شود. معمولا در تار و پود فرش مقداری نخ پنبه‌ای نیز استفاده می‌شود. بخش عمده فرش‌های دستباف ایران پشمی هستند که عمده پشم مورد نياز در قاليبافی از خارج وارد مي‌شود.
ایرانیان کمی توانایی خرید فرش دستباف را دارند و با تغییر سلیقه مصرف کنندگان و ارزان بودن محصولات ماشینی، مردم ترجیح می‌دهند که فرش ماشینی و موکت استفاده کنند.
رقبای فرش ایران
توضیح تصویر: اکنون که صادرات فرش دستباف ایران به آمریکا ممنوع شده، سهم ایران به تمامی در اختیار کشورهای دیگر از جمله رقیب دیرینه‌اش هند قرارگرفته است
در شرایطی که بازرگانان ایرانی با مشکلات ناشی از تحریم و رکود اقتصادی دست و پنجه نرم می‌کنند، رقبای فرش ایران از جمله هند، چین، پاکستان، و ترکیه در غیاب فرش دستباف ایران، در حال بیشتر کردن سهم خود در بازار جهانی هستند. این کشورها، چند دهه سعی داشتند با طرح و نقشه قالی‌های ایران، فرش تولید کنند و بازار فرش ایرانی را تصاحب کنند ولی موفقیت چندانی نداشتند، اما در سالهای اخیر به مدد تحریم‌های بین‌المللی و محدودیت‌های مبادلاتی ایران، روز به روز سهم‌شان از بازار جهانی بیشتر شده است.
برای نمونه بازار آمریکا را در نظر بگیرید که ایران برای سالهای طولانی تقریبا نیمی از بازار فرش دستباف آن را در دست داشت. اکنون که صادرات فرش دستباف ایران به آمریکا ممنوع شده، سهم ایران به تمامی در اختیار کشورهای دیگر از جمله رقیب دیرینه‌اش هند قرارگرفته است.
در سالهای ۱۳۹۱ و ۱۳۹۲ بعد از تحریم‌های آمریکا، صادرات فرش ایران به آن کشور به صفر رسیده بود اما در سالهای ۱۳۹۵ و ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ با برداشته شدن محدودیت‌ها، صادرات فرش دستباف به آمریکا، به سرعت افزایش یافت.
تا پيش از انقلاب ۱۳۵۷، فرش ايرانی بیشتر از نیمی (حدود ۵۵ درصد) از بازار تجارت جهانی فرش را در اختيار داشت كه این رقم بنابر گزارش اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران در سال ۱۴۰۱ به ۷.۴ درصد رسيده است.
توضیح تصویر: یکی دیگر از مشکلات صنعت فرش دستباف، استفاده از مواد اوليه نامرغوب از سوی بافندگان فرش است
یکی دیگر از مشکلات صنعت فرش دستباف، استفاده از مواد اوليه نامرغوب از سوی بافندگان فرش است که بازار جهانی فرش ايران را در مخاطره قرار داده و باعث شده تا رقبای فرش ایرانی سهم بیشتری در بازار تجارت جهانی این محصول به دست آورند. كشورهای پاکستان، هند، چین و ترکیه در سالهای گذشته با توليد فرش‌هايی با طرح ايرانی به قيمت بسيار كمتر و با كيفيت بهتر بخشی از سهم ايران را از آن خود كرده‌اند.
بی‌توجهی به تنوع رنگ، طرح و تقاضاهای بازار و نبود تبلیغات کافی سهم قابل ملاحظه‌ای در کاهش تقاضا برای فرش ایرانی داشته است. وارد شدن کفپوش‌های ماشینی نظیر فرش ماشینی و موکت و تغییر فرهنگ استفاده از فرش در خانه‌ها، نیز در کاهش تقاضا برای فرش دستباف موثر بوده است.
بزرگترین رقیب ایران در بازار فرش دستباف، هند است که در سالهای اخیر سهم خود را در بازار جهانی بیشتر کرده است. هند توانسته سهم صادراتی خود را از حدود ۱۰ درصد بازار جهانی به بیش از ۳۰ درصد بازار جهانی صادرات فرش دستباف افزایش دهد.
اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران در گزارش «نگاهی بر وضعیت صنعت فرش دستباف ایران» نوشته است: طی سال ۲۰۲۲ هند ۳۰.۳ درصد از کل صادرات فرش جهان، چین با ۹.۱ درصد و مصر با ۸.۸ درصد بزرگترین صادرکنندگان فرش جهان بودند و پس از این سه کشور، نپال با سهم ۸.۳ درصد، پاکستان با سهم حدود ۷.۷ درصد و ایران با سهم ۷.۴ درصد در رتبه‌های بعدی قرار دارند.
اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران در ادامه گزارش خود آورده است: «موضوع مهم و تاثیرگذار در روند کاهش سهم جهانی فرش دستباف ایران، نه رکود اقتصادی، بلکه به وجود آمدن رقبای جدید تولیدکننده و تبلیغات جهانی و گاهی توانمندی‌های تولیدی با داشتن هزینه تولید پائین برخی از کشورهای رقیب است. موضوعی که هم اکنون هند و پاکستان و نپال و چین از این مزیت نسبی برای تولید در مقابل ایران برخوردارند.»
صادرات فرش در طول چند دهه گذشته با فراز و فرودهایی مواجه بوده است. در اوایل دهه ۱۳۷۰ خورشیدی صادرات فرش به یک‌باره افزایش یافت و در سال ۱۳۷۳ به بیش از دو میلیارد دلار نیز رسید ولی ایران بعد از آن هیچگاه نتوانست به این رقم نزدیک شود.
آمريکا، آلمان، امارات، ژاپن، ايتاليا، بريتانيا، سوئیس و کانادا مهمترين مشتریان ايران هستند. در سالهای اخیر کشورهایی نظیر چین، آفریقای جنوبی، هند و پاکستان نیز به جمع مشتریان ایران اضافه شده‌اند.
در میانه دهه هشتاد خورشیدی مرکز ملی فرش ایران از پانزده کارگردان سرشناس ایران برای معرفی فرش کمک خواست تا فیلم‌هایی کوتاه درباره فرش ایرانی بسازند و از آن برای تبلیغات فرش ایران در بازارهای داخلی و خارجی استفاده شود، اما حالا به نظر می‌رسد، دولت صنعت فرش دستباف را فراموش کرده است.
بهرام بیضایی، عباس کیارستمی، داریوش مهرجویی، کمال تبریزی، رخشان بنی‌اعتماد، ناصر تقوایی، جعفرپناهی، خسرو سینایی، بهمن فرمان‌آرا، نورالدین زرین‌کلک و چند کارگردان دیگر فیلم‌هایشان را درباره فرش ایرانی ساختند، ولی این فیلم‌ها در مرکز ملی فرش ایران خاک می‌خورد.
آینده صنعت فرش
توضیح تصویر: آینده صنعت فرش با شرایط بغرنجی رو به روست
آینده صنعت فرش با شرایط بغرنجی رو به روست. روزنامه دنیای اقتصاد به نقل از مرتضی حاجی آقامیری، رئیس کمیسیون فرش، هنر و صنایع دستی اتاق بازرگانی ایران می‌نویسد: «متاسفانه چشمانداز روشنی برای تغییر رفتار دولت در مواجهه با مشکلات صنعت فرش وجود ندارد و با نگاهی که دولت دارد، روند نزولی صنعت فرش امسال نیز ادامه‌‌‌دار خواهد بود.»
این چشمانداز به آینده صنعت فرش دستباف در بازار فرش تهران تیره‌تر از لحن نمایندگان نهادهای صنفی صنعت فرش است. مرد میانسالی با موهای جوگندمی بیرون مغازه‌‌اش در بازار تهران، فرش‌های چیده شده روی سکو را ورق می‌زند، و یکی‌یکی را با وسواس نشان مشتری می‌دهد. او می‌گوید: «به این فرش‌ها خوب نگاه کنید، ببیند چه طرح و رنگ شگفت‌انگیزی دارند. درست نگاه کنید، یکی از این فرش‌ها در هر خانه‌ای چطور می‌تواند فضای خانه را دگرگون کند اما تعداد کمی از ایرانیان می‌توانند این فرش‌ها را بخرند. گرانی و رکود چنان بلایی سر اقتصاد کشور آورده که حالا نه تنها ایرانیان که حتی خارجی‌ها هم دیگر این فرش‌ها را نمی‌خرند.»
توضیح تصویر: محمدرضا، فرش فروش: «مدتهاست که این فرش‌ها اینجا انبار شده و مشتری ندارد و من هم هر روز صبح فقط به خاطر دل خودم چندساعتی می‌آیم و کنار این فرش‌ها می‌نشینم»
اگر این مطلب را می‌پسندید از طریق لینک‌های زیر در شبکه‌های اجتماعی به سایر علاقه مندان همرسانی کنید!
دیدگاه ها