قالی بیرجند و طرح ربعی سعدی

سایت اطلاع رسانی فرش ایران - کارپتور

   شهر بیرجند در تاریخ قالیبافی خود مجموعه‌ای از بزرگترین تولیدکنندگان قالی در جنوب خراسان را به همراه دارد. میرزاعلی درخشی، شرکت شرق بیرجند(با سهامدارانی مانند ابراهیم علم و امیر اسداله علم، محمدرضا سپهری، شاهزاده معتضدی)، مرغوبی، عبدالعلی احمدی، عبدالمجید جمشیدی، حاج قاسم اسدی، ابوالقاسم ملک، خامنه‌ای، غلامحسین کامیابی، و پرآوازه تر از همه حاج غلامرضا بازرگان، فرساد حسین امینی از معروف‌ترین استادان و تولیدکنندگان فرش بیرجند از گذشته تا به امروز هستند. همچنین در میان طراحان قدیمی قالی در منطقه بیرجند، حسین سعدی، استاد عزیز محمد زهرایی و جمشید مود از شهرت و اعتبار زیادی برخوردار هستند. محمد کریم کرمانی و محمد محسن لطفی از دیگر طراحان قدیم بیرجند هستند. در حال حاضر محمد علی صمیمی، فعالترین طراح امروز بیرجند است (ژوله،۱۳۹۰: ۱۷۳).

  نواحی بافت بیرجند شامل بخش مرکزی و شهرستان های درمیان، سربیشه، نهبندان، خوسف و قاین است. از قدیمی‌ترین و مشهورترین مناطق قالیبافی شرق ایران و جنوب خراسان، بعد از آسیابان و درخش که از سابقه طولانی برخوردارند، روستاهای مود و گسک، در حومه بیرجند، هستند.( ژوله،۷۱:۱۳۷۵ / ژوله،۱۳۹۰: ۱۷۲).

    
    در منطقه بیرجند دو نوع لچک ترنج وحود دارد: لچک ترنج کله اسبی و ربعی سعدی. طرح ربعی سعدی در گروه لچک و ترنج شاه عباسی و فاقد اسلیمی است. طرح لچک ترنج دیگر منطقه بیرجند طرح کله اسبی است.
    
    طرح ربعی سعدی یکی از طرح های اصیل و زیبای شهر بیرجند است. این طرح به سبب داشتن لچک ترنج ظریف و زیبا شهرت و محبوبیت زیادی دارد. ترنج این فرش‌ها به شکل خورشید است با شعاع‌هایی که به آن ‹‹کله می‍‌گویند›› تعداد کله در این طرح ۱۶ یا ۳۲ عدد است که با تعداد و کله‌ها در طرح ریزه ماهی فرق اساسی دارد. در حال حاضر بهترین فرش‌های ربعی سعدی در روستای ‹‹مود›› که زادگاه طراح آن است بافته می‌شود. رنگ زمینه فرش معمولاً لاکی و قرمز روشن است. نقوش، گل، برگ و خطوط و طرح‌های افشان اسلیمی و شاه عباسی در زمینه فرش ربعی سعدی سبب زیبایی فرش می‌شوند. (ژوله،۱۳۹۰: ۱۷۳).

            
    این طرح بیشترین شهرت و نام خود را از زمان یافت که ترنج میانه آن به واسطه زیبایی واقع بر روی متن قالی‌های با نقشه ماهی درهم انتقال یافت و معتقدند که نقش‌های ماهی در همان ابتدا به شکل ۵ متن یا ۵ ترنج با نقش ماهی بافته می‌شد و سپس به شکل امروزی آن دگرگون شد برخی نیز معتقدند اولین بار سعدی که از طراحان بنام و مشهور به منطقه بیرجند در سال‌های اولیه سده چهاردهم هجری شمسی بود نسبت به انتقال اینطور این ترنج به روی قالی های نقش ماهی اقدام نمود و احیا و تجدید حیات این طرح شهرت و آوازه جهانی برای فرش بیرجند به ارمغان آورد. (ژوله،۷۱:۱۳۷۵)

     به گفته سید احمد برآبادی- مسئول حوزه پژوهش اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی؛ : طراح این نقشه، مرحوم حسین دستجردی (معروف به سعدی) بوده است. این طرح از سال ۱۲۸۰ در منطقه گسترش یافت. این نقشه بسیار ظریف و پرکار بوده و نسبت به قالی‌های دستباف اصیل دارای تنوع رنگی ۱۴ تا ۲۳ رنگ است و در رنگ‌های زمینه کبود، لاكی و گل انار بافته و به بازار عرضه شده است.

    بته جقه‌هایی که به دلیل فرم خمیده آنها و تزیینات کنگره‌ای محیطی به ماهی شباهت داشته و گاهی به دلیل فرم مشابه زبانه‌های آتش به شعله معروف بوده، در انتهای گردش همه ساقه‌های اصلی قرار می‌گیرند و از بارزترین ویژگی‌های این نقشه اصیل هستند.

        ترنج بزرگ خورشیدی در وسط آن همیشه به شکل دایره‌ای (مجمعه‌ای) بوده که به صورت معمول ۱۶ یا ۳۲ کله (کلاله) است که عموماً متناسب با سایز قالی طراحی می‌شود. نوع اصیل آن دارای زمینه لاکی (از رنگ قرمز دانه) و حدود ۵ درصد از قالی‌هایی که بعداً با این نقشه اجرا شد دارای زمینه سورمه‌ای (کبود) هستند. اکثر نقشه‌های به جامانده از مرحوم سعدی بر روی پارچه‌هایی از جنس کرباس و به صورت قلم مرکب (مرکب مشکی محلول در آب) است.»

    _____________________________________________________

• حسین دستگردی که شهرت قالی سعدی را به او منصوب می‌کنند فرزند ملا اسماعیل دستگردی است.
• از میان افراد حاضر در بیرجند عزیز محمد زهرایی نقاش به نام بیرجند از معدود کسانی است که سعدی را به یاد می‌آورد این طرح هم اکنون بخش عظیمی از تولیدات منطقه را به خود اختصاص داده است طرح لچک ترنج ماهی به جهت سادگی و یکنواخت بودن آن دارای نقش‌های ساده‌ای است که عموماً تنها یک واگیره از طرح اصلی آن به همراه ترنج مرکزی و غلطک‌ها در اختیار بافنده می‌باشد و بقیه مراحل بافت و اجرای نقشه در حین بافت انجام می‌گیرد

    منابع:
    زوله, تورج (۱۳۷۵). برگی از قالی خراسان، انتشارات شرکت سهامی فرش ایران، تهران    ژوله، تورج (۱۳۹۰). پژوهشی در فرش ایران، انتشارات یساولی، تهران 

برای مطالعه بیشتر: 

مطالعه تطبیقی نقوش هندسی- گیاهی مشترک در نقشه های خشتی قالی بیرجند و چالشتر

بررسی فرایند تجاری سازی فرش دستباف ایران (مورد مطالعاتی: شرکت سهامی فرش ایران؛ شعبه بیرجند)

بررسی تغییرات فرش‌های ریزه ماهی در شهرستان بیرجند طی دهه‌های اخیر

حاشیه در فرش ریزه ماهی شهرستان بیرجند