علی ا کبر فدایی کرمانی

زوایای زندگی و فعالیتهای هنری وی دشوار است؛ زیرا هیچگونه اطلاع مکتوبی از زندگی، روش کار و فراز و فرودهای هنری استادان و شاگردان وی در دست نیست. با وجود این، بنا به مصاحبه های صورت گرفته با اعضای خانواده و انطباق برخی تواریخ میتوان دریافت که وی از جمله طراحان طراز اول فرش کرمان در اواخر عصر قاجار و نیمه نخست عصر پهلوی است. بر همین اساس، آشنایی با این هنرمند در چهار مورد بررسی شده است که عبارتند از:

1. تولد و وفات
2. ادوار فعالیتهای هنری
3. معرفی استادان و شاگردان
4. همکاری با شرکتهای فرش.

تولد و وفات:

علی ا کبر فدایی کرمانی، فرزند حسین و گوهر، به احتمال متولد شهرستان زرند است. خاندان فدایی کرمانی از جمله خاندانهای ساکن کرمان در اواخر دوره قاجار و پهلوی تا زمان حال است. با وجود این از شجره خانوادگی شخص علی اکبر فدایی کرمانی، اطاع دقیقی در دست نیست. از سوی دیگر، تاریخ تولد این هنرمند نیز به طور دقیق مشخص نیست و اسنادی از سجل وی نیز موجود نیست؛ اما بنا به تاریخ مندرج روی سنگ مزارش، فوت او در اسفندماه سال ۱۳۳۸ه.ش. مصادف با سن هفتاد و چهار سالگیاش بوده است؛ بنابراین میتوان او را متولد ۱۲۶۳ه.ش. دانست. علت مرگ وی بنا به اظهار خانوادهاش به احتمال حمله قلبی بوده است و هم اینک او در گورستان جاده جوپار کرمان مدفون است.

دوار فعالیت هنری:

با توجه به اظهارات دختر بزرگ علی اکبر فدایی به نام سلطان (بنا به اظهارات ســلطان فدایی کرمانی، دختر بزرگ علی اکبر فدایی کرمانی، وی بعد از دو فرزند ارشد این هنرمند به دنیا میآید؛ اما از آنجا که این دو کودک در طفولیت فوت میکنند؛ بنابراین، او به عنوان فرزند اول این طراح فرش کرمان شناخته میشود و در زمان مصاحبه، ۹۱ سال داشت. متاسفانه وی در سال ۱۳۹۶ در اثر کهولت سن فوت کرد).

این هنرمند در حدود سن ۳۵-۳۶ سالگی ازدواج کرده است؛ یعنی در حدود ۱۲۹۸ یا ۱۲۹۹ه. ش./۱۳۳۷ یا ۱۳۳۸ه. ق. بنابراین، باید چندین سال پیش از ازدواج به ثبات شغلی و مالی در زمینه طراحی رسیده باشد. بر این اساس، چنین به نظر میرسد که وی دست کم، از سنین ۲۵-۳۰ سالگی مشغول طراحی بوده است. بنابراین آغاز طراحی فرش کرمان توسط علی اکبر فدایی کرمانی به احتمال، در حد فاصل سالهای ۱۲۸۸ه. ش./۱۳۲۷ه. ق تا ۱۲۹۳ه. ش/۱۳۳۲ه. ق. بوده است.

اگر استمرار و اوج فعالیت هنری او در سنین ۴۰ تا ۶۰ سالگی در نظر گرفته شود میتوان گفت که وی در حدود سالهای ۱۳۰۳ه.ش./۱۳۴۲ه.ق تا۱۳۲۳ه. ش/۱۳۶۳ه.ق. به موقعیت تثبیت شده خود در این عرصه دست یافته است. با توجه به تقسیم بندیهای ایمان زکریایی کرمانی (زکریایی کرمانی، شعیری و فروغی، ۱۳۹۱) از ادوار فرش کرمان که بصورت زیر قابل تقسیم بندی است.

• «عصر بهارستان» (۱۲۸۷ه.ش. /۱۳۲۷ه.ق. تا ۱۲۹۳ه.ش. /۱۳۳۳ه.ق.)
• «عصر بازگشت» (۱۲۹۳ ه.ش. /۱۳۳۳ ه.ق. تا ۱۳۱۲ه.ش. /۱۳۵۱ ه.ق.)
• «عصر شرکت فرش» (۱۳۱۲ه.ش./۱۳۵۱ه.ق تا ۱۳۲۴ه.ش./۱۳۶۴ه.ق.)

بر این اساس، شروع طراحی فرش این هنرمند در عصر بهارستان اتفاق افتاده است و به طور طبیعی، استمرار و بلوغ فعالیت هنری او از عصر بازگشت گذر کرده است و بعد از پایان دوره قاجار تا اوایل دوره پهلوی و در عصر شرکت فرش نیز ادامه یافته است. بنا به ادعای دختر بزرگ علی اکبر فدایی، دوره بلوغ کاری این طراح مقارن با دوران اوج شهرت و رونق قالی این خطه بوده است.

این موضوع از حیث تاریخی نیز منطقی مینماید؛ زیرا در عصر بازگشت صنعت فرش کرمان به یک صنعت بین المللی پر طرفدار بدل میشود(زکریایی کرمانی، شعیری و فروغی، ۱۳۹۱ :۳۰.)

استادان و شاگردان علی ا کبر فدایی:

نگارندگان، علیرغم پرس و جوهای فراوان اطلاعاتی درباره استادان و نحوه یادگیری طراحی فرش توسط علی اکبر فدایی کرمانی به دست نیاوردند و خانواده نامبرده نیز از این موضوع آگاهی نداشتند. متاسفانه معدود شاگردان این طراح نیز یا فوت شده بودند یا همچون عباس نژاد سروری به دلیل کهولت سن حافظه خوبی نداشتند، که مراجعه به آنها نیز سودمند نبود اما آنچه مسلم است دوره آغازین فعالیت این طراح فرش با دوره فعالیت تثبیت شده هنرمندی چون حسن خان شاهرخی به احتمال بسیار قابل انطباق بوده است.

طراحان فرش کرمان را میتوان به سه نسل تقسیم کرد

• نسل اول: شامل محسن خان شاهرخی (۱۲۱۱ه. ش – ۱۲۹۰ه. ش.) است
• نسل دوم: حسن خان شاهرخی فرزند محسن خان
• نسل سوم: همگی شاگردان حسن خان و احمد خان شاهرخی هستند مانند زمانخان، احمد علیخان کربلایی، علی اکبر فدایی، کاشی نقاش، حاج محمد جعفر، عزیز الله بهارستانی، رضا بهرهمند و حسین رسولی راوری.

بر این اساس علی اکبر فدایی کرمانی در نسل سوم طراحان فرش کرمان قرار دارد.

علی اکبر فدایی و شرکتهای تولید کننده فرش:

دوره بلوغ کاری این هنرمند، مصادف با حضور چشمگیر شرکتهای خارجی، نظیر قالی شرق و عطیه بروس در ایران است. بابک افشار به شرکت مصطفی کمال با نام »طاوشانچیان« اشاره میکند که از پیشگامان تولید قالی در کرمان بوده است. سطان فدایی به همکاری پدرش با احمد یزدان پناه نیز اشاره کرده است و میگوید: علی اکبر فدایی بعد از حدود هشت سال کار از شرکت «دیلمقانی» بیرون آمده است و در منزل شخصی خود، واقع در خیابان امروزی دادبین کرمان اقدام به راه اندازی نقاشخانه شخصی خود مینماید و در آنجا، ضمن طراحی به آموزش افرادی جهت انجام کار نقاشی(رنگ گذاری) و نقطه کردن طر حها میپردازد.

بخش دیگری از فعالیت هنری این طراح فرش کرمان به همکاری او با شرکت عطیه بروس اختصاص دارد؛ این همکاری مقارن با خروج وی از شرکت دیلمقانی و فعالیت مستقل در منزل شخصی خود است. بنا به اظهارات دختر بزرگ علی ا کبر فدایی محل این شرکت در کرمان ابتدا در خیابان برزو آمیغی(ایرانشهر سابق) پایین تر از مدرسه ایرانشهر در خانه ای بزرگ و قدیمی قرار داشته است. استاد فدایی که در این دوران به کل اکبر۱۶ نیز شهرت داشته است به عنوان طراح و مدیر این شرکت به نمایندگی از صاحبان شرکت مذکور شروع به فعالیت میکند و تا زمان فوت در همین سمت باقی میماند.

مهارت علی اکبر فدایی در طراحی تا بدانجا بود که این شرکت ضمن عقد قرارداد با وی از او مهر و امضا میگیرد که وی به جز شرکت مذکور برای افراد و شرکتهای دیگر به طراحی اقدام نکند. در مجموع سایر تولیدکنندگانی که استاد فدایی در طول فعالیت هنری خود با آنها همکاری داشته است عبارتند از:

• رشید فرخی
• کاربخش
• خواجه حسینی
• هنرمند
• یاسایی
• ارجمند

فعالیت هنری علی اکبر فدایی در عصر شرکت فرش هم دوره با حکومت پهلوی اول است. روایتی درباره طراحی فرش توسط این هنرمند برای این خاندان وجود دارد. سلطان فدایی در این باره میگوید: آقای رشید فرخی از تولیدکنندگان مشهور و قدیمی کرمان جهت سفارش طرح برخی قالیهای کاخ سعد آباد تهران که تولید آنها از طرف دربار پهلوی به او سفارش داده شده بود به استاد فدایی مراجعه کرد و بر این نکته تأکید داشته که طرح باید با نقوش گچبری سقف تالارهای مورد نظر در کاخ سعدآباد هماهنگ باشد و مشخص شود که طرح مخصوصا برای آن تالار و فضا طراحی شده است که او  نیز به همین ترتیب طراحی را به انجام میرساند. البته این ادعا از سوی نگارندگان این پژوهش، به طور مستقل قابل تایید نیست؛ هرچند شواهدی مبنی بر صحت آن وجود دارد.

نگارندگان طی بازدیدی که از فرشهای مجموعه کاخهای سعدآباد جهت بررسی این ادعا به عمــل آورند با توجه به اطلاعات فرشهای موجود چنین فرشی از طراحان فرش کرمان پیدا نشد اما فرشی متعلق به اتاق خواب رضاشاه در کاخ سبز با ترکیب لچک ترنج کف ساده مشاهده شد که ترنج آن تا حدودی شباهت به فرم ترنج در آیینه کاریهای سقف داشت که این فرش نیز طبق اطلاعات مذکور متعلق به منطقه ساروق اراک بوده است هرچند تیپ شناسی کلی و نقوش مورد استفاده شباهت تام به کرمان و شیوه و قلم فدایی داشت. پس از بررسی این امر از سوی مسئولان موزه این نکته بیان شد که احتمال دقیق نبودن یا ناقص بودن اطلاعات برخی فرشها وجود دارد. نکته حایز اهمیت که نباید در این میان مکتوم و مغفول بماند این است که برخی شرکتهای خارجی فعال در کرمان از جمله زیگلر شعباتی در اراک نیز داشته اند و برخی از قالیهای این منطقه با استفاده از طرحهای کرمان بافته شده است و توسط این شرکتها به آنجا برده میشده است که تیپ قالیهای معروف ساروق مشهور به «ســاروق آمریکایی» گواه این مدعاست. در این صورت این احتمال به دور از ذهن نیست که نمونه مذکور همان فرش مطروحه باشــد که توســط فدایی طراحی و به دلیل نامعلومی در اراک بافته شده است.